AI, sách nói và cuộc cách mạng tái định hình tri thức

Trong bối cảnh đó, ngày 24/6, được sự bảo trợ của Hội Truyền thông số Việt Nam (VDCA), Công ty Cổ phần Sách Alpha (Alphabooks) đã phối hợp với Liên minh Sáng tạo Nội dung số Việt Nam (DCCA) và Trung tâm Bản quyền số (DCC) tổ chức Diễn đàn Xuất bản số 2025 (Digital Publishing Summit 2025 - DPS 2025).

Việt Nam cần một “trục cao tốc tri thức”

Theo TS. Nguyễn Minh Hồng, Chủ tịch VDCA, Diễn đàn Xuất bản số 2025 là sự kiện khởi đầu cho chuỗi diễn đàn thường niên về xuất bản số, góp phần thúc đẩy ngành xuất bản trong kỷ nguyên số và sự phát triển của dân tộc.

“Diễn đàn tạo cơ hội để các doanh nghiệp (DN) công nghệ, đơn vị xuất bản, nhà phân phối, nền tảng công nghệ và các tổ chức sử dụng sách, tri thức cùng thảo luận về các giải pháp ứng dụng công nghệ mới như AI và blockchain vào quy trình sản xuất, phân phối và bảo vệ nội dung bản quyền”, TS. Nguyễn Minh Hồng nói.

Ông Nguyễn Cảnh Bình, Chủ tịch HĐQT Alpha Books, cho rằng Việt Nam cần một “trục cao tốc” cho tri thức. Hình ảnh “trục cao tốc tri thức” này được ông Bình giải thích là tương tự như các tuyến đường cao tốc giúp làm giảm chi phí logistics và kết nối các vùng miền ở Việt Nam.

“Nếu đường cao tốc giúp vận chuyển hàng hóa nhanh hơn, rẻ hơn và hiệu quả hơn, thì một “trục cao tốc tri thức” cũng cần thiết để truyền tải tri thức nhanh chóng, giảm rào cản, và tiếp cận rộng rãi hơn”, ông Nguyễn Cảnh Bình nói.

Theo ông Bình, các đơn vị xuất bản ở Việt Nam thường nhỏ lẻ, khó cạnh tranh với những gã khổng lồ như Amazon. Nhưng dù Amazon có thể sớm thống lĩnh thị trường, các DN Việt Nam vẫn có cơ hội và khoảng không gian riêng để phát triển. “Ước mơ của tôi là xây dựng một trục tri thức số tại Việt Nam, giúp giảm chi phí, tăng tốc độ truyền tải tri thức, tương tự như cách đường cao tốc đã làm với logistics”, Chủ tịch HĐQT Alpha Books nói.

“Hãy tưởng tượng, nếu tôi nghiên cứu một lĩnh vực cụ thể, việc tiếp cận các cuốn sách liên quan nhanh hơn, rẻ hơn sẽ giúp tôi có nhiều tài liệu hơn gấp hai, gấp ba lần với cùng mức chi phí. Tốc độ tiếp cận nhanh hơn sẽ thúc đẩy sự tương tác, từ đó sản sinh ra các ý tưởng và nội dung mới. Hiện nay, tốc độ tương tác chậm khiến quá trình sáng tạo cũng bị chậm theo, làm cho ngành xuất bản của chúng ta khó bắt kịp thế giới. Đây là một hành trình dài, nhưng tôi tin rằng cần bắt đầu từ những thay đổi cụ thể”.

Trong quá khứ, xuất bản chỉ đơn thuần là tạo ra một cuốn sách, nhưng ngày nay, khái niệm này đã mở rộng rất nhiều. Ông Bình cho biết thường đặt câu hỏi với các biên tập viên và giám đốc sản xuất của mình: Làm thế nào để ứng dụng công nghệ nhằm mang lại tri thức tốt hơn, phù hợp hơn với nhu cầu của độc giả? Bởi vì, kỷ nguyên số cho phép tạo ra một hành trình học hỏi được cá nhân hóa, tương tác mạnh mẽ và an toàn hơn.

Trước đây, xuất bản truyền thống thường chỉ tập trung vào cuốn sách. Nhưng nay, một nội dung có thể được chuyển đổi thành nhiều định dạng khác nhau. Chẳng hạn, từ một cuốn sách, chúng ta có thể tạo ra ebook, audiobook, tóm tắt, khóa học trực tuyến (e-learning), và nhiều hình thức khác. Một nội dung gốc giờ đây có thể tạo ra hàng chục phiên bản, từ sách nói với giọng miền Nam, miền Bắc, nam hay nữ, đến ebook tiếng Anh, tiếng Việt, hay các phiên bản tóm tắt, minh họa, video.

Những định dạng này được phân phối qua Amazon, YouTube, ứng dụng, hoặc nhà sách truyền thống. Và chúng giúp độc giả tiếp cận tri thức theo cách phù hợp với nhu cầu của họ - ví dụ, nghe sách khi chạy bộ, đọc tóm tắt khi bận rộn, hoặc xem video khi cần nội dung trực quan. Công nghệ số cho phép nội dung được tái cấu trúc linh hoạt, cập nhật liên tục.

Nội dung số không chỉ đa định dạng mà còn cần được tổ chức lại, chia nhỏ, điều chỉnh liên tục để phù hợp với người dùng. Một cuốn sách không chỉ là một sản phẩm đơn lẻ mà là một hệ sinh thái nội dung. Trong hệ sinh thái xuất bản lớn, có những hệ sinh thái nhỏ hơn - cho thiếu nhi, văn học, nghiên cứu, hay y học.

Ví dụ, với bệnh nhân tiểu đường, tri thức không chỉ nằm trong một cuốn sách mà cần được tổng hợp từ nhiều nguồn - sách, video, khóa học - để hỗ trợ họ, bởi tri thức “không chỉ chữa bệnh mà đôi khi còn hiệu quả hơn cả thuốc”, ông Bình nói.

Ngoài ra, công nghệ, đặc biệt là AI, giúp không chỉ đáp ứng nhu cầu đa dạng về tri thức mà còn phải rẻ hơn, nhanh hơn, dễ tiếp cận hơn. Dù AI chưa hoàn hảo, tốc độ phát triển của AI rất nhanh, hỗ trợ tạo tóm tắt, video, hay các nội dung tương tác. Chẳng hạn, chuyển một cuốn sách 800 trang về hiến pháp Mỹ thành 20 bài giảng ngắn, sử dụng AI để tạo đối thoại giả tưởng giữa các nhân vật lịch sử, làm cho nội dung sinh động hơn. Những công cụ này giúp tri thức trở nên dễ tiếp cận, hiệu quả và hấp dẫn hơn.

Sách nói không chỉ không cạnh tranh mà còn thúc đẩy doanh số sách in

Cũng chia sẻ về câu chuyện số hóa nội dung, nhấn mạnh chuyển đổi số không chỉ là một cuộc cách mạng công nghệ mà còn là bước chuyển trong tư duy tiếp cận tri thức, ông Lê Quốc Vinh, Phó Chủ tịch Công ty CP Fonos, cho rằng điều quan trọng là làm sao để sách số - dù ở dạng chữ, hình ảnh hay âm thanh - vẫn giữ được cảm xúc nguyên vẹn như khi độc giả trải nghiệm sách in.

“Chúng tôi không chỉ muốn duy trì giá trị của sách mà còn muốn nâng cao giá trị của sách số, đồng thời tạo cơ hội cho các nền tảng truyền thống. Tôi luôn tin rằng sách số không nên thay thế sách in mà cần trở thành bệ đỡ, hỗ trợ lẫn nhau để cả hai cùng phát triển”, ông Lê Quốc Vinh nói.

“Về tương lai, chúng tôi đặt câu hỏi liệu sách nói hay sách điện tử có thể giúp các nhà xuất bản số trở thành những nhà sáng tạo nội dung, tham gia vào thị trường nội dung số rộng lớn hơn”.

Theo nghiên cứu từ Hội sách Frankfurt, sách nói không chỉ không cạnh tranh mà còn thúc đẩy doanh số sách in, bởi nhiều người sau khi nghe sách nói muốn sở hữu bản in để tham khảo hoặc ngược lại, mua sách nói để nghe khi di chuyển. Điều này mở ra cơ hội phối hợp giữa sách in và sách số, ví dụ như xuất bản đồng thời cả hai phiên bản hoặc thậm chí phát hành phiên bản số trước để thử nghiệm thị trường, bởi chi phí sản xuất và phát hành sách số thấp hơn nhiều so với sách in.

Theo ông Nguyễn Thế Hùng, Giám đốc Công ty TNHH Điện tử Aki, để xây dựng một hệ sinh thái xuất bản số nói chung và hệ sinh thái ebook nói riêng bền vững, toàn vẹn và mạnh mẽ, sẽ có ba trụ cột chính: thiết bị, nội dung và nền tảng phân phối. Đây là mô hình phổ biến trên thế giới, không chỉ trong lĩnh vực xuất bản mà còn ở các ngành như phim ảnh hay âm nhạc.

Trong ba trụ cột này, nội dung là yếu tố quan trọng nhất, là phần cốt lõi mà các nhà xuất bản và tác giả đang nắm giữ.

Bên cạnh đó, độc giả - đặc biệt là thế hệ trẻ - không chỉ đọc sách giấy mà còn nghe, xem và tương tác với nội dung qua nhiều hình thức khác nhau. Việc mang theo một cuốn sách giấy dày cộp để đọc mọi lúc mọi nơi là không dễ dàng, nhưng ebook đã giải quyết vấn đề này. Với một thiết bị máy đọc sách, chúng ta có thể tiếp cận sách bất cứ lúc nào - khi ngồi làm việc, trước khi đi ngủ hay thậm chí khi di chuyển.

Theo thống kê toàn cầu, thị trường xuất bản năm 2024 đạt giá trị khoảng 151 tỷ USD, trong đó ebook và audiobook chiếm tới 30%. Đặc biệt, Trung Quốc là một thị trường nổi bật với doanh thu ebook và audiobook ước tính 10,7 tỷ USD vào năm 2024. Hàn Quốc cũng ghi dấu ấn với sự bùng nổ của ebook, đặc biệt là các tiểu thuyết và hình thức đọc sách theo chương.

Hai thị trường này có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam, nhưng đáng tiếc, tại Việt Nam, ông Nguyễn Thế Hùng cho biết ebook chỉ chiếm dưới 5% tổng doanh thu ngành xuất bản. “Điều này cho thấy chúng ta đang chậm hơn so với thế giới”, ông Hùng nói.

“Về thị trường máy đọc sách tại Việt Nam, chúng tôi ước tính hiện có khoảng 300.000 người dùng, với tốc độ tăng trưởng hàng năm khoảng 15%. Tuy nhiên, một thực trạng đáng buồn và cũng là nỗi đau của người dùng máy đọc sách và ebook tại Việt Nam là sự thiếu hụt một nền tảng phân phối ebook bản quyền đa dạng, thuận tiện và dễ tiếp cận. Người dùng không phải không tôn trọng bản quyền, mà thực tế là họ chưa có một nền tảng phù hợp để mua sách bản quyền một cách dễ dàng”, Giám đốc công ty điện tử Aki nói.

Hệ quả của thực trạng này là tình trạng vi phạm bản quyền diễn ra tràn lan, dẫn đến việc cộng đồng người dùng ebook dần hình thành thói quen sử dụng nội dung lậu, đặc biệt trong bối cảnh thông tin lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội, nhất là với thế hệ Gen Z.

“Nếu chúng ta không hành động kịp thời để xây dựng một nền tảng phân phối bản quyền thuận tiện, phong phú về nội dung và hợp lý về giá cả, thói quen sử dụng nội dung lậu có thể ăn sâu vào tiềm thức của thế hệ trẻ”, ông Hùng nói. “Điều chúng tôi mong muốn là sự cởi mở từ các nhà xuất bản và tác giả để cùng nhau xây dựng một hệ sinh thái đáp ứng nhu cầu của người dùng”.

Ông Nguyễn Cảnh Bình, Chủ tịch HĐQT Alpha Books cũng khẳng định ngành xuất bản không thể phát triển nếu thiếu sự hợp tác. “Chúng ta cần kết nối chặt chẽ hơn giữa tác giả, nhà xuất bản, đơn vị phân phối, và các nền tảng công nghệ”./.