AI vẫn đang 'đẻ'

“AI vẫn đang ‘đẻ’, em kéo màn hình xuống tiếp cho anh”, ông Trần Chí Hiếu - nhà sáng lập Orion - vừa chỉ tay lên màn hình. Hàng trăm con mắt ở phía dưới nín thở dõi theo từng dòng chữ AI tạo sinh đưa ra. Chỉ trong vài phút, trí tuệ nhân tạo đã lên dàn ý chi tiết từng phần cho một cuốn sách theo chủ đề ông Hiếu yêu cầu.

Đây chỉ là một trong nhiều khoảnh khắc cho thấy sức mạnh của AI đối với xuất bản tại Diễn đàn Xuất bản số 2025 chiều ngày 24/6. Đối với các chuyên gia nó vừa là cơ hội vừa là thách thức. “Khi AI viết được 1.000 cuốn sách, liệu còn tác giả nữa không?”, bà Phạm Thị Kim Oanh - Phó cục trưởng Cục Bản quyền tác giả Việt Nam, thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch - nói.

Con người là trụ cột

Đối với ngành công nghiệp sáng tạo, AI tạo sinh đang và một vấn đề gây nhiều tranh cãi. Làn sóng sách AI trước đó đã tràn vào các sàn thương mại quốc tế như Amazon khiến nhiều độc giả cảm thấy bức xúc. Đối với các nhà xuất bản, đơn vị làm sách, đây vừa là cơ hội, vừa là thách thức. Họ có thể huấn luyện một mô hình trí tuệ nhân tạo nhằm hỗ trợ quá trình biên tập và hình thành bản thảo. Với sự phát triển của công nghệ, văn phong của một cá nhân có thể được AI mô phỏng lại.

Dù vậy, một bộ phận tác giả và các chuyên gia về bản quyền cho rằng AI đang làm xói mòn giá trị của lao động sáng tạo. Tại phiên thảo luận chiều ngày 24/6 của Diễn đàn Xuất bản số 2025, vấn đề này đã được đề cập. Ông Nguyễn Cảnh Bình - Chủ tịch Hội đồng quản trị, người sáng lập Alpha Books và Omega Plus - đã nói tới một từ khóa - soul (tâm hồn). Theo ông đây chính là điều AI còn thiếu.

“Trong quá trình sử dụng AI tạo sinh, con người, sáng tạo là hai trụ cột lớn”, người sáng lập Alpha Books khẳng định. Trí tuệ nhân tạo dù phát triển nhưng vẫn không có khả năng phản ánh những tâm tư, nguyện vọng và những góc khuất của con người. Chính vì vậy những tác phẩm văn học nghệ thuật rất khó để có thể áp dụng AI vì một cỗ không có “tâm hồn”. Ngược lại những ấn phẩm phi hư cấu hay sách mang tính thông tấn lại có khả năng đưa AI vào hỗ trợ tốt hơn.

Trước ý kiến trên, ông Trần Chí Hiếu cũng cho rằng việc áp dụng AI hoàn toàn vào quá trình xuất bản một cuốn sách rất khó. Con người vẫn đóng một vai trò lớn trong việc kiểm duyệt và biên tập nội dung. Nhưng không thể phủ nhận rằng AI có tiềm năng trong việc rút ngắn thời gian và chi phí để cho ra đời một ấn phẩm.

Theo số liệu từ trung tâm Alpha.ai, với việc áp dụng trí tuệ nhân tạo, có thể giảm 70% thời gian sản xuất từ khâu gửi bản thảo đến khâu bàn giao, in ấn. Rõ ràng, AI là xu hướng không thể đảo ngược. Do đó, trong tương lai, theo lời của ông Hoàng Nam Tiến - Phó chủ tịch Hội đồng Trường Đại học FPT - con người sẽ có những đồng nghiệp mới, đó chính là trí tuệ nhân tạo.

Bản quyền phải được bảo vệ nghiêm ngặt trong thời đại AI

Để khuyến khích sự sáng tạo của tác giả trong thời đại AI, hành lang pháp lý về bản quyền phải được nghiên cứu và xây dựng chi tiết. Đây cũng là một trong những vấn đề được quan tâm bởi giới xuất bản khi những tranh cãi nổ ra xung quanh việc quyền lợi của tác giả bị ảnh hưởng bởi các tập đoàn công nghệ sử dụng sách của họ làm dữ liệu huấn luyện AI.

Theo bà Phạm Thị Kim Oanh nguyên tắc cốt lõi của quyền tác giả là quyền dân sự, tác giả và chủ sở hữu được toàn quyền quyết định việc cho phép hay không cho phép khai thác, sử dụng tác phẩm của mình, ngoại trừ những trường hợp đã được pháp luật quy định là giới hạn hoặc ngoại lệ.

Cụ thể, trong hệ thống pháp luật Việt Nam, các điều khoản quy định về giới hạn và ngoại lệ trong sử dụng tác phẩm đã được nêu rõ tại Điều 25, 25a, 26, 32 và 33 của Luật Sở hữu trí tuệ. Ngoài ra, một số nội dung liên quan cũng được đề cập tại khoản 3 các Điều 29, 30, 31. Những quy định này chỉ rõ các trường hợp được phép sử dụng tác phẩm mà không cần xin phép hoặc trả tiền bản quyền, chẳng hạn như sử dụng cho mục đích nghiên cứu, giáo dục phi lợi nhuận, trích dẫn hợp lý, hay thông tin báo chí.

“Ngoài những trường hợp ngoại lệ đã được luật hóa, bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào muốn khai thác, sử dụng tác phẩm của người khác đều phải tuân thủ nguyên tắc xin phép và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ trả tiền bản quyền”, bà Phạm Thị Kim Oanh chia sẻ với Znews.

Hơn nữa, khung pháp lý về bản quyền đã có bước cập nhật đáng kể với Nghị định số 17/2023/NĐ-CP ngày 26/4/2023, trong đó cụ thể hóa nhiều nội dung của Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi và bổ sung, nhằm tăng cường bảo vệ quyền của tác giả trong môi trường số. Ngoài ra, Việt Nam đã tham gia 8/9 điều ước đa phương về bản quyền. Đây là nền tảng pháp lý để giải quyết các tranh chấp bản quyền phát sinh từ môi trường trực tuyến, đặc biệt là liên quan đến dữ liệu huấn luyện AI hiện nay.

Từ góc nhìn của một chuyên gia về bản quyền, bà Phạm Thị Kim Oanh cho biết ngay cả Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) cũng đang tổ chức nhiều phiên thảo luận để tìm kiếm giải pháp hài hòa giữa quyền của tác giả và nhu cầu phát triển công nghệ. Tuy nhiên, cho đến khi có những quy định pháp lý mới, việc sử dụng dữ liệu để huấn luyện AI vẫn phải tuân thủ đúng theo Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành.

Bà Phạm Thị Kim Oanh khẳng định: “Việc thúc đẩy sáng tạo trong thời đại AI là cần thiết, nhưng không được đánh đổi bằng việc vi phạm quyền tác giả. Chúng ta cần có một cơ chế hài hòa, trong đó công nghệ phát triển nhưng quyền sáng tạo vẫn được tôn trọng và bảo vệ tuyệt đối”.