Tác động của trí tuệ nhân tạo đến báo chí

Tóm tắt:
- Trí tuệ nhân tạo (AI) đang làm thay đổi sâu sắc cách báo chí sản xuất và phân phối nội dung.
- AI vừa mang lại hiệu quả, đổi mới, vừa đặt ra những thách thức về đạo đức và kiểm soát thông tin.
- Phần lớn nhà báo toàn cầu đã sử dụng AI, nhưng thiếu chính sách quản trị cụ thể trong các tòa soạn.
- Một số tổ chức báo chí lớn như AP, Reuters hay Washington Post đã ứng dụng AI để tự động hóa việc viết tin tức.
- AI được dùng để thu thập dữ liệu, xác minh thông tin, cá nhân hóa nội dung và tương tác với công chúng.
- Tại Việt Nam, AI đang được triển khai trong kiểm lỗi, phân loại nội dung, đọc báo bằng giọng nói và chatbot chuyên ngành.
- Khoảng 25% cơ quan báo chí và 35% phóng viên tại Việt Nam đã sử dụng công cụ số và AI trong công việc.
- Chính phủ Việt Nam thúc đẩy cách tiếp cận có trách nhiệm, nhấn mạnh đạo đức và pháp lý trong ứng dụng AI.
- Một số khó khăn hiện tại bao gồm thiếu dữ liệu chất lượng, hạ tầng công nghệ yếu và nhân lực hạn chế.
- Việt Nam phát triển dự án ViGen để xây dựng kho dữ liệu tiếng Việt mở, giúp AI hiểu rõ ngôn ngữ và văn hóa địa phương.
- Việc triển khai AI trong báo chí Việt Nam còn ở giai đoạn đầu và cần thêm đầu tư tài chính, đào tạo và phối hợp liên ngành.
- Tương lai báo chí với AI phụ thuộc vào việc tích hợp công nghệ một cách đạo đức, đảm bảo yếu tố con người giữ vai trò trung tâm.

Tác động của trí tuệ nhân tạo (AI) mang tính hai mặt. Một mặt, AI mang lại tiềm năng to lớn về hiệu quả và đổi mới, cho phép các tổ chức tin tức xử lý khối lượng dữ liệu khổng lồ, tự động hóa các tác vụ lặp đi lặp lại và cá nhân hóa trải nghiệm người dùng.

Mặt khác, nó cũng đặt ra những thách thức và sự phức tạp đáng kể. Những cuộc thảo luận ban đầu về AI trong tin tức đã nêu bật các vấn đề như tin tức do AI tạo ra có lỗi, lo ngại về sở hữu trí tuệ (với việc các nhà xuất bản kiện các công ty công nghệ lớn), và nhu cầu cấp bách về các hướng dẫn rõ ràng trong tòa soạn. Điều này cho thấy tác động của AI không hoàn toàn tích cực, mà là một bức tranh tổng thể phức tạp nhưng đầy hứa hẹn cho tương lai của báo chí.

AI trong báo chí: Xu hướng toàn cầu và bối cảnh Việt Nam

Việc áp dụng AI trong báo chí đang diễn ra trên toàn cầu với những đặc điểm riêng biệt tùy theo từng khu vực.

Tình hình áp dụng toàn cầu và các nghiên cứu điển hình

Một cuộc khảo sát gần đây (tháng 10 năm 2024) với hơn 200 nhà báo từ hơn 70 quốc gia thuộc khu vực Nam bán cầu và các nền kinh tế mới nổi cho thấy hơn 80% sử dụng AI trong công việc của họ, với gần một nửa (49,4%) sử dụng hàng ngày. Tuy nhiên, một thực tế đáng lo ngại là gần 8/10 tòa soạn (87%) không có chính sách AI chính thức nào được thiết lập. Nhiều người dùng AI tự học, cho thấy nhu cầu lớn hơn về đào tạo có cấu trúc.

Mặc dù có những lo ngại về tác động của AI đối với sự sáng tạo, tính độc đáo và nguy cơ thông tin sai lệch, các nhà báo nhìn chung bày tỏ sự lạc quan thận trọng, công nhận khả năng của AI trong việc hỗ trợ nhiều tác vụ khác nhau.

Các nghiên cứu điển hình minh họa việc áp dụng AI trên toàn cầu:

Báo cáo tự động: Associated Press, Reuters và The Washington Post (với Heliograf) sử dụng AI để tự động tạo tin tức dựa trên dữ liệu.

Báo chí dữ liệu & Thu thập tin tức: iTromsø (Na Uy) đã phát triển “Djinn” cho việc thu thập tin tức và thông báo do AI hỗ trợ. Nhóm điều tra của BBC World Service đã sử dụng AI để sàng lọc lượng lớn dữ liệu trực tuyến cho một bộ phim tài liệu.

Kiểm tra thông tin: Der Spiegel đang tăng cường kiểm tra thông tin với một hệ thống AI thử nghiệm để tự động hóa các tác vụ xác minh thường xuyên. Full Fact (Vương quốc Anh) và Factmata sử dụng AI để gắn cờ các tuyên bố sai lệch.

Cá nhân hóa: The New York Times và The Times of India (với “Signals”) sử dụng AI để đề xuất tin tức cá nhân hóa nhằm thúc đẩy số lượng đăng ký kỹ thuật số và sự tương tác.

Tối ưu hóa quy trình làm việc và dịch thuật: Zamaneh Media (có trụ sở tại Hà Lan, nội dung tiếng Ba Tư) đã sử dụng các công cụ AI (“Newsletter Hero” và “Samurai”) để hợp lý hóa việc tạo bản tin và dịch các bài báo dài.

Tương tác công chúng: Aftonbladet của Thụy Điển đã phát triển một chatbot bầu cử để tương tác với khán giả theo thời gian thực.

Đào tạo kiến thức AI: Radio-Canada đã triển khai một chương trình đào tạo kiến thức AI toàn diện cho tòa soạn của mình.

Tình hình AI trong các cơ quan báo chí Việt Nam

Việt Nam đang tích cực triển khai các giải pháp dựa trên AI trong báo chí, bao gồm biên tập tự động, phân tích xu hướng dư luận và kiểm tra thông tin. Một trọng tâm mạnh mẽ được đặt vào việc ứng dụng AI có trách nhiệm, phù hợp với đạo đức nghề nghiệp và lợi ích xã hội.

Trả lời Tạp chí Thông tin và Truyền thông, Ủy viên Ban chấp hành Trung ương Đảng, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng Biên tập Báo Nhân Dân Lê Quốc Minh cho rằng sử dụng AI chắc chắn là việc không tránh khỏi. AI giúp báo chí giảm bớt được những công việc tỉ mẩn, tốn thời gian và có thể thực hiện được một số việc mà nếu dùng sức lao động thông thường thì không thể làm hiệu quả.

Nhưng mặt khác, AI cũng có nguy cơ làm giảm khả năng sáng tạo của cá nhân dẫn đến những hậu quả không lường trước được, đặc biệt là trong khâu sản xuất thông tin. Tại Diễn đàn Hợp tác Truyền thông ASEAN-Trung Quốc, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phan Tâm nhấn mạnh rằng AI phải phục vụ con người và các giá trị xã hội, không thay thế chúng, coi AI là một công cụ hỗ trợ cho các nhà báo.

Theo một khảo sát năm 2023, khoảng 25% cơ quan báo chí Việt Nam ứng dụng AI trong hoạt động của họ, và 35% phóng viên sử dụng các công cụ kỹ thuật số (bao gồm AI) trong công việc hàng ngày.

Các ứng dụng và dự án cụ thể tại Việt Nam:

Kiểm tra chính tả và gợi ý sửa lỗi: Các hệ thống chuyên nghiệp CMS tại Việt Nam như ONECMS, VCC, EPI đều đã cung cấp các tính năng kiểm tra chính tả và gợi ý sửa lỗi tự động.

Phân loại nội dung: AI đóng vai trò trong việc phân loại các chủ đề trên báo chí điện tử, giúp độc giả dễ dàng tìm kiếm nội dung hơn.

Đọc báo bằng giọng nói: AI cung cấp trải nghiệm đọc báo bằng giọng nói cho độc giả.

Truyền hình: Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) đã khởi động sáng kiến “Ứng dụng AI trong hoạt động truyền hình” để nâng cao chất lượng sản xuất chương trình, tối ưu hóa quy trình làm việc và cung cấp nội dung cá nhân hóa.

Chatbot chuyên biệt: VnEconomy/Tạp chí Kinh tế Việt Nam, hợp tác với Actable AI, đã phát triển “Askonomy”, một trợ lý thông tin kinh tế AI.

Các sáng kiến dữ liệu quốc gia: Dự án “ViGen”, một nỗ lực hợp tác giữa Trung tâm Đổi mới Quốc gia (NIC) của Việt Nam, Meta và “AI for Vietnam”, nhằm mục đích xây dựng một bộ dữ liệu tiếng Việt chất lượng cao, mã nguồn mở để đào tạo AI. Điều này rất quan trọng để cải thiện khả năng hiểu các sắc thái ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam của AI. Tuy nhiên, Việt Nam cũng đối mặt với những thách thức:

Khoảng cách về cơ sở hạ tầng và dữ liệu: Các thách thức bao gồm việc chia sẻ và kết nối dữ liệu hạn chế giữa các cơ quan chính phủ, các tập dữ liệu bị phân mảnh và cơ sở hạ tầng tính toán không đủ.

Nguồn nhân lực: Số lượng chuyên gia AI trong khu vực công còn ít, dẫn đến sự phụ thuộc lớn vào khu vực tư nhân. Có nhu cầu nâng cao kỹ năng của công chức và thúc đẩy hợp tác. Những lo ngại của sinh viên Việt Nam về tác động của AI đối với việc làm báo chí cũng được ghi nhận, thúc đẩy các cơ sở giáo dục điều chỉnh chương trình giảng dạy.

Hạn chế về chính sách và tài chính: Mặc dù Việt Nam có chiến lược AI, khuôn khổ pháp lý và các tiêu chuẩn kỹ thuật chưa hoàn chỉnh, đặc biệt liên quan đến quản lý dữ liệu và đạo đức AI.

Nguồn lực tài chính cho việc triển khai AI cũng hạn chế.

Hợp tác và khuôn khổ đạo đức: Việt Nam kêu gọi nỗ lực chung trong việc xây dựng các khuôn khổ đạo đức, quy tắc ứng xử và hệ thống kiểm tra thông tin do AI hỗ trợ, đề xuất hợp tác thông qua các chương trình đào tạo chung, phát triển các công cụ tòa soạn thông minh và tạo ra các nền tảng kiểm tra thông tin khu vực.

Cách tiếp cận của Việt Nam đối với AI trong báo chí được đặc trưng bởi lập trường chủ động về triển khai có đạo đức và trách nhiệm, thường được thúc đẩy bởi các sáng kiến của chính phủ và hợp tác quốc tế, điều này trái ngược với xu hướng toàn cầu không chính thức hơn. Sự nhấn mạnh vào “khuôn khổ pháp lý và đạo đức chặt chẽ” cho thấy một nỗ lực có ý thức nhằm giảm thiểu rủi ro của AI ngay từ đầu, định vị Việt Nam là quốc gia dẫn đầu trong phát triển AI có trách nhiệm trong khu vực. Trọng tâm chính sách chủ động này là một điểm khác biệt đáng kể.

Dự án ViGen là một khoản đầu tư chiến lược quốc gia quan trọng nhằm giải quyết một thách thức cơ bản đối với sự phát triển AI tại Việt Nam: sự khan hiếm các bộ dữ liệu tiếng Việt chất lượng cao, phù hợp với văn hóa. Bằng cách phát triển các bộ dữ liệu này, Việt Nam đặt mục tiêu đảm bảo rằng các mô hình AI không chỉ chính xác về mặt ngôn ngữ mà còn phù hợp về mặt văn hóa, từ đó nâng cao tiện ích và độ tin cậy của chúng cho các tổ chức tin tức và khán giả địa phương. Đây là một bước đi quan trọng hướng tới việc xây dựng một hệ sinh thái AI tự chủ và hiệu quả phù hợp với nhu cầu của Việt Nam.

Mặc dù có lập trường chính sách chủ động và các dự án cụ thể, tỷ lệ áp dụng hiện tại (25-35% tòa soạn/phóng viên) cho thấy việc tích hợp AI sâu rộng trong báo chí Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn đầu. Điều này chỉ ra rằng mặc dù tầm nhìn rõ ràng, việc triển khai thực tế phải đối mặt với những trở ngại đáng kể liên quan đến cơ sở hạ tầng, nguồn nhân lực và đầu tư tài chính, đòi hỏi tiếp tục lập kế hoạch chiến lược và phân bổ nguồn lực.

Điều hướng tới tương lai tin tức với AI

Trí tuệ nhân tạo đang định hình lại một cách cơ bản ngành báo chí, mang đến những cơ hội chưa từng có để nâng cao hiệu quả, phân tích chuyên sâu và tạo ra các hình thức kể chuyện mới. Nó đang trở thành một yếu tố cần thiết để các tổ chức tin tức duy trì tính cạnh tranh.

Tuy nhiên, báo cáo này cũng chỉ ra rằng mặc dù AI mang lại những lợi ích đáng kể, nó cũng giới thiệu những thách thức quan trọng liên quan đến đạo đức, thông tin sai lệch, thiên vị, sự phát triển của việc làm và khoảng cách quy định. Tác động tổng thể là một sự pha trộn giữa tích cực và tiêu cực, nhưng với một triển vọng lạc quan thận trọng.

Con đường phía trước cho báo chí trong kỷ nguyên AI phụ thuộc vào việc tích hợp AI một cách có trách nhiệm và đạo đức. Điều này đòi hỏi một cách tiếp cận hợp tác, nơi AI hỗ trợ khả năng của con người, được hướng dẫn bởi các khuôn khổ đạo đức mạnh mẽ, đào tạo liên tục và đầu tư chiến lược vào dữ liệu và cơ sở hạ tầng.

Cuối cùng, AI nên phục vụ để củng cố sứ mệnh cốt lõi của báo chí là cung cấp thông tin chính xác, đáng tin cậy và có tác động, đảm bảo rằng yếu tố con người về tư duy phê phán, sự sáng tạo và phán đoán đạo đức vẫn là trọng tâm của sản xuất tin tức. Bằng cách kết hợp sự hiểu biết của con người với hiệu quả của AI, báo chí có thể tiếp tục xây dựng niềm tin và lòng trung thành với khán giả của mình.

(Bài viết đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 5 tháng 5/2025)