Nhà xuất bản đưa 'Thang máy Sài Gòn' đến thế giới Anh ngữ

Nhà văn, dịch giả Thuận viết bằng tiếng Việt và tiếng Pháp, hiện sống tại Paris, đã có bảy cuốn sách được dịch sang tiếng Pháp. Nhưng đến năm 2022, tác phẩm của cô mới lần đầu hiện diện trong tiếng Anh, bản dịch tiểu thuyết Chinatown của Nguyễn An Lý.

Thuận từ lâu đã mong muốn tác phẩm của mình được dịch sang tiếng Anh - không chỉ để tiếp cận nhiều độc giả hơn mà còn để phản biện những định kiến về Việt Nam vẫn tồn tại trong văn học và điện ảnh phương Tây.

Trong sự kiện do Tilted Axis tổ chức tại hiệu sách Libreria (London) vào tháng 9/2024 ra mắt Elevator in Sài Gòn (tên tiếng Việt: Thang máy Sài Gòn), Thuận chia sẻ rằng việc tác phẩm được xuất bản tiếng Anh đã mở ra những hướng đi mới trong sáng tác của cô, thậm chí giúp cô nảy ra ý tưởng cho cuốn tiểu thuyết mới, B-52.

“Khi biết rằng sách của mình sẽ được Tilted Axis Press dịch và xuất bản, tôi lập tức nghĩ sẽ viết tiểu thuyết chiến tranh cho độc giả nói tiếng Anh”, cô nói. “Hiện vẫn còn rất ít tác phẩm viết về chiến tranh từ góc nhìn của người miền Bắc Việt Nam. Tôi tin người Mỹ vẫn chưa thực sự hiểu về cuộc chiến nếu họ không hiểu người miền Bắc Việt Nam đã trải qua nó thế nào”, Thuận nói.

Tiếng nói đa sắc mở ra cánh cửa đến những nền văn hóa khác

Nhà xuất bản Tilted Axis được dịch giả Deborah Smith đồng sáng lập năm 2015, sau khi cô gây tiếng vang với giải Booker Quốc tế cho bản dịch tiểu thuyết The Vegetarian (Người ăn chay) của Han Kang. Đây là dịch phẩm dài đầu tay của Smith, đồng thời là tác phẩm đầu tiên của Han Kang xuất bản bằng tiếng Anh.

Những cuốn sách đầu tiên của Tilted Axis bao gồm The Sad Part Was (Prabda Yoon; Mui Poopoksakul dịch từ tiếng Thái); Panty (Sangeeta Bandyopadhyay; Arunava Sinha dịch từ tiếng Bengal); và One Hundred Shadows (Hwang Jungeun; Jung Yewon dịch từ tiếng Hàn) - có bản tiếng Việt Một trăm cái bóng.

Chỉ trong vài năm, sách của nhà xuất bản đã thu hút chú ý của các hội đồng giải thưởng và nhà xuất bản nước ngoài. Năm 2022, Tilted Axis có ba cuốn lọt vào danh sách chung khảo Booker Quốc tế, trong đó Tomb of Sand (Geetanjali Shree; Daisy Rockwell dịch) giành giải.

Một thập kỷ qua, Tilted Axis tạo dựng danh tiếng nhờ xuất bản nhiều tác phẩm dịch đột phá, vượt qua ranh giới thể loại truyền thống. Họ đã phát hành 42 cuốn sách được dịch từ 18 ngôn ngữ khác nhau, bao gồm tiếng Indonesia, Thái, Việt, Hindi, Telugu, Tamil, Đông Armenia, Kazakh, Kannada, Bengal, Uzbek và Thổ Nhĩ Kỳ.

Chuyên tác phẩm từ những ngôn ngữ, khu vực và nền văn hóa lâu nay bị bỏ qua, Tilted Axis gần như không có đối thủ cạnh tranh từ các nhà xuất bản lớn, vốn thường theo đuổi các xu hướng đã định hình rõ ràng hoặc những cuốn sách có thị trường tiềm năng. Vì vậy, Tilted Axis tạo dấu ấn riêng trong giới xuất bản, thu hút chú ý của giới phê bình và các hội đồng giải thưởng, giúp nhiều tác giả từng vô danh được biết đến và công nhận trong thế giới Anh ngữ.

"Rất nhiều dạng văn học mọi người chẳng biết là có tồn tại, vì chúng ta chưa từng có cơ hội tiếp cận," Kristen Vida Alfaro, giám đốc xuất bản của Tilted Axis, chia sẻ. "Mỗi bản dịch từ mỗi vùng đất khác nhau không chỉ mang đến một góc nhìn mới mà còn mở ra một thế giới tưởng tượng hoàn toàn khác".

Trong bối cảnh chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa cô lập đang gia tăng ở cả châu Âu và Mỹ, Alfaro nhấn mạnh tầm quan trọng của văn học trong việc mở ra cánh cửa đến những nền văn hóa khác. "Những gì chúng tôi xuất bản, bản sắc của chúng tôi và cộng đồng mà chúng tôi đã xây dựng - chính là thứ mà bầu không khí hiện tại đang muốn xóa bỏ", bà nói.

Với trọng tâm là những ngôn ngữ ít được chú ý và các câu chuyện thường mang màu sắc queer hoặc nữ quyền, Tilted Axis đã góp phần thay đổi bức tranh văn học dịch, vốn chỉ chiếm phần nhỏ sách xuất bản bằng tiếng Anh và vẫn rất "dĩ Âu vi trung".

Lối đi tiên phong trong xuất bản tác phẩm dịch

Theo các dịch giả và tác giả, Tilted Axis không chỉ thay đổi cách tiếp cận văn học dịch mà còn phá vỡ những quy tắc lâu đời về chuyện dịch tác phẩm nào, ai là người dịch, và cách chuyển ngữ.

Suốt nhiều thập kỷ, lĩnh vực này chủ yếu do dịch giả da trắng từ môi trường học thuật chi phối. Tilted Axis lại thường xuyên hợp tác với dịch giả từ khu vực Nam Bán Cầu, họ lớn lên trong chính ngôn ngữ và văn hóa những cuốn sách họ chuyển ngữ. Đến nay, 10 dịch giả đã ra mắt bản dịch đầu tay của mình thông qua nhà xuất bản này, và nhiều dịch giả khác cũng đang có sách được ký hợp đồng xuất bản.

Từ đầu, Tilted Axis đã đặt tên dịch giả nổi bật trên bìa sách - từng là một điều hiếm thấy trong giới xuất bản. Họ cũng chia phần trăm nhuận bút và doanh thu cho dịch giả, điều chưa phải tiêu chuẩn chung trong ngành. Đội ngũ nhân sự nhỏ của họ gồm nhiều dịch giả, những người có thể sử dụng thành thạo hơn nửa tá ngôn ngữ.

“Trước khi có những nhà xuất bản chuyên biệt như Tilted Axis, văn học châu Á hầu như bị phớt lờ”, Anton Hur cho biết. Anh là dịch giả Love in the Big City, tiểu thuyết của Park Sang Young về những cuộc tình lãng mạn của một chàng trai đồng tính ở Seoul, Tilted Axis xuất bản tiếng Anh.

Nhằm thu hút thêm nhân lực vào lĩnh vực dịch thuật, Tilted Axis đã tổ chức nhiều hội thảo, trong đó có hai chương trình tại London năm ngoái tập trung vào văn học Việt Nam và Philippines. Họ cũng xuất bản một cuốn sách về nghệ thuật dịch thuật có tên Violent Phenomena, hiện được giảng dạy tại các chương trình dịch thuật của nhiều trường đại học ở Mỹ và Anh.

“Những tác phẩm nào được dịch, ai có quyền dịch - những vấn đề này vẫn còn là rào cản lớn”, Khairani Barokka, nhà văn, đồng thời là dịch giả từ tiếng Bahasa Indonesia sang tiếng Anh (từng có tác phẩm dịch do Tilted Axis xuất bản), chia sẻ.

Jeremy Tiang, người dịch Delicious Hunger của Hai Fan từ tiếng Trung, từng nghĩ khó mà tìm được nhà xuất bản cho tác phẩm của một tác giả Singapore chưa tên tuổi, song Tilted Axis đã nhanh chóng nhận lời. Bản dịch của Tiang xuất bản tại Anh mùa thu 2024, giành giải English PEN Translates, trở thành cuốn sách đầu tiên của Singapore đoạt giải thưởng này.

Anh gửi tác phẩm đến 29 nhà xuất bản Mỹ nhưng không đơn vị nào nhận lời, nên rất phấn khích khi hay tin Tilted Axis đang mở rộng hoạt động sang Bắc Mỹ. Là dịch giả hơn 30 cuốn sách từ tiếng Trung sang tiếng Anh, anh nhận thấy “chính những nhà xuất bản nhỏ, táo bạo mới dám chấp nhận rủi ro, và những nỗ lực ấy mang lại trái ngọt”.

Nhà văn Trung Quốc Yan Ge rất bất ngờ khi tìm được một nhà xuất bản tiếng Anh tiểu thuyết Strange Beasts of China (tạm dịch: Những quái thú Trung Hoa) của mình - câu chuyện siêu thực về nhà nghiên cứu nghiệp dư chuyên tìm hiểu những sinh vật huyền bí. Tilted Axis phát hành bản dịch của Jeremy Tiang vào năm 2020. Cuốn tiểu thuyết nhận nhiều đánh giá tích cực, được so sánh với tác phẩm của Jorge Luis Borges và Italo Calvino.

Tilted Axis chấp nhận nét kỳ quái của cuốn sách và giúp Yan Ge tìm thấy “không gian nơi tôi có thể tồn tại như một nhà văn trong thế giới Anh ngữ... Họ không cố gắng bóp méo hay điều chỉnh gì để phù hợp với thị hiếu giả định của độc giả Anh ngữ. Họ tôn trọng cuốn sách trong ngôn ngữ gốc, cách nó liên kết với các giá trị văn hóa của chính mình”.

Dù gây chú ý nhờ gu văn học độc đáo và tinh thần sẵn sàng xuất bản những tác phẩm phá cách, vượt ngoài khuôn khổ thông thường, một nhà xuất bản nhỏ như Tilted Axis gặp vô vàn thử thách. Tilted Axis hoạt động dưới hình thức phi lợi nhuận và thường xuyên phụ thuộc vào các khoản tài trợ.

Ngân sách eo hẹp đến mức tám nhân viên đều phải có công việc khác. Ngay cả Alfaro, giám đốc điều hành từ năm 2022 sau khi Smith rời đi, cũng chỉ có thể làm bán thời gian, bên cạnh công việc tại một nhà xuất bản chuyên về sách nghệ thuật và sách thiếu nhi.

Alfaro hy vọng tình hình tài chính của Tilted Axis sẽ cải thiện trong năm nay khi mở rộng sang thị trường Bắc Mỹ, tiếp cận lượng độc giả lớn hơn đáng kể. Trước đây, Tilted Axis phải cấp phép bản dịch của mình cho các nhà xuất bản tại Mỹ, và chỉ chín cuốn được mua. Giờ đây, có thể trực tiếp vào các hiệu sách Mỹ, họ sẽ ra mắt loạt tác phẩm mới lẫn từng được xuất bản tại quốc gia này.

11 sách phát hành trong tháng này phản ánh sự đa dạng trong phong cách và xuất xứ của Tilted Axis: Again I Hear These Waters (tuyển thơ 21 nhà thơ Assam, Shalim M. Hussain dịch); I Belong to Nowhere (Dalit Kalyani Thakur Charal; Mrinmoy Pramanick và Sipra Mukherjee dịch từ tiếng Bengal); The Devils’ Dance (Hamid Ismailov; Donald Rayfield dịch từ tiếng Uzbek);...