Bộ sách đồ sộ nhất về Sử học Kinh tế của giáo sư vừa đoạt Nobel

Giáo sư Joel Mokyr là nhà sử học kinh tế mới được trao giải Nobel Kinh tế 2025. Theo Ủy ban Nobel, giáo sư Joel Mokyr đã tiếp cận câu hỏi lớn về nguồn gốc tăng trưởng bền vững thông qua nghiên cứu lịch sử.

Sử học Kinh tế (Economic History) là lĩnh vực nghiên cứu lịch sử thông qua các phương pháp của ba lĩnh vực lịch sử - kinh tế - thống kê. Tính liên ngành của lĩnh vực này khiến cho các học giả Sử học Kinh tế có sự kết hợp hài hòa giữa “tư duy kinh tế học” và “góc nhìn văn hóa” của một nhà sử học.

Vừa có khả năng dùng phương pháp nghiên cứu của kinh tế học hiện đại như phân tích định lượng, mô hình hóa…; vừa có thể diễn giải các kết quả nghiên cứu trong bối cảnh lịch sử - văn hóa, Joel Mokyr là học giả không thể phù hợp hơn cho vị trí Chủ biên bộ sách nổi tiếng Bách khoa toàn thư về sử học kinh tế (Oxford Encyclopedia of Economic History).

Thử thách khổng lồ cho ban biên tập

Bách khoa toàn thư về sử học kinh tế gồm 900 bài viết do học giả từ 35 quốc gia đóng góp, chia làm 5 tập, dày khoảng 2.800 trang, bán với giá 695$ (khoảng hơn 18 triệu đồng theo tỷ giá hiện tại) ở thời điểm ra mắt năm 2003. Xuất bản lần đầu cách đây hơn 20 năm nhưng tới nay, bộ sách vẫn là công trình đồ sộ về sử học kinh tế mà chưa có công trình nào khác có quy mô tương đương.

Trong lời mở đầu cuốn sách, Joel Mokyr khẳng định bộ sách được thiết kế phù hợp với bạn đọc phổ thông. Như vậy, ông Mokyr vừa phải hiểu kiến thức từ nhiều lĩnh vực để làm việc với hàng trăm học giả góp bài cho cuốn sách, vừa phải cân bằng yếu tố hàn lâm với yếu tố đại chúng. Công việc này đòi hỏi nhiều kỹ năng ở người chủ biên bộ sách.

Để một bộ sách bách khoa đồ sộ như vậy ra đời, Joel Mokyr đã đối diện với hàng loạt thách thức. Đầu tiên là ở khâu điều phối công việc. Ban biên tập của Mokyr gồm các học giả từ châu Âu, châu Mỹ, châu Phi, châu Á; số lượng tác giả cộng tác tính tới hàng trăm người. Với vai trò Chủ biên, ông là người quyết định chọn chuyên gia cho từng lĩnh vực, định hướng nội dung, quản lý tiến độ thực hiện. Đứng giữa yêu cầu thời hạn từ nhà xuất bản và yêu cầu chất lượng với cộng đồng học giả, Joel Mokyr đã chịu không ít áp lực.

Ngoài nhiệm vụ điều phối, ông là người có trách nhiệm định hướng phong cách và thống nhất phong cách cho bộ sách. Mỗi tác giả có một giọng viết, ngôn ngữ riêng và phương pháp tiếp cận khác nhau, ban biên tập cần chuẩn hóa nội dung, cách trình bày bài mà không làm mất đi tính chuyên môn của từng bài.

Joel Mokyr cũng là người phải cân nhắc yếu tố chi phí sản xuất và đối tượng độc giả mục tiêu. Bộ sách in 5 tập với chất lượng in cao, phát hành cả ấn phẩm điện tử, nghĩa là có sự phức tạp trong khâu bản quyền, tốn kém chi phí lớn, khiến mức giá chắc chắn sẽ cao hơn sách phổ thông nên độc giả cá nhân khó đủ khả năng tiếp cận. Bởi vậy, ông Mokyr ngay từ đầu đã hướng tới phát hành bộ sách cho đối tượng chính là thư viện đại học, viện nghiên cứu. Đây là giải pháp bắt buộc với một công trình có hàm lượng học thuật cao, quy mô thực hiện lớn như vậy.

Phong cách biên tập liên ngành

Khi đi sâu vào cấu trúc bộ sách, có thể thấy được tư duy và tầm nhìn của đội ngũ thực hiện. Trước các chủ đề lớn, ông Mokyr luôn có phần mở đầu, có đề cương chi tiết để định hướng độc giả. Phần nội dung này được tự ông biên soạn, lên dàn ý. Với một bộ sách có dung lượng lớn, phần đề cương này rất hữu ích để độc giả hiểu được cấu trúc tổng thể.

900 bài viết được chia theo nhiều cấu trúc: chia theo địa lý, theo khái niệm kinh tế, theo thể chế, theo ngành công nghiệp… Mỗi bài viết đều đi kèm danh mục tài liệu tham khảo, cuối sách có một mục lục tổng hợp, dẫn giải các tài liệu từ đa lĩnh vực, giải thích thuật ngữ, nhằm giúp người đọc tra cứu và nghiên cứu sâu hơn tùy nhu cầu. Tôn chỉ làm sách của Joel Mokyr là kiến thức phải được minh bạch, có khả năng kiểm chứng, và có khả năng tra cứu và mở rộng, từ đó mở ra cho người đọc những ý tưởng, những phát kiến mới.

Đồng thời, với chuyên môn Sử học Kinh tế, ông cũng là người giữ thế cân bằng của 2 yếu tố này trong toàn bộ nội dung. Giáo sư Joel Mokyr dùng mô hình kinh tế để hiểu sự kiện lịch sử, đồng thời dùng dữ liệu lịch sử để kiểm chứng mô hình lý thuyết. Các kết quả định lượng được đặt trong các phân tích rộng hơn về văn hóa - thể chế - niềm tin con người đương thời. Bởi quan niệm như vậy, ông luôn ưu tiên chọn các tác giả có góc nhìn rộng, kết nối được tri thức giữa nhiều ngành cùng lúc.

Sau Bách khoa toàn thư về Sử học Kinh tế, Joel Mokyr tiếp tục ra nhiều xuất bản phẩm về lĩnh vực này. Ông không ngại các dự án đồ sộ, đòi hỏi nhiều công sức, nhiều năm chuẩn bị. Điều đó phản ánh một niềm tin ông luôn tâm niệm với mảng học thuật và xuất bản: sự kiên trì và một tầm nhìn dài hạn sẽ tạo ra tác phẩm lớn, có tuổi đời lâu dài.