Xuất bản Việt Nam trước ngưỡng cửa số hóa và AI

Hơn 20 năm sau khi Chỉ thị 42-CT/TW về "Nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản" ra đời, ngành xuất bản Việt Nam đã chứng kiến những chuyển biến đáng kể. Tuy nhiên, trước làn sóng chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo diễn ra mạnh mẽ trên toàn cầu, ngành tiếp tục đối diện nhiều thách thức mới.

Nhân dịp Kỷ niệm 73 năm Ngày truyền thống ngành Xuất bản, In và Phát hành sách Việt Nam (10/10/1952-10/10/2025), GS.TS Đinh Xuân Dũng - nguyên Vụ trưởng Vụ Xuất bản, Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương) đã nhìn lại chặng đường ngành xuất bản đi qua, đồng thời chia sẻ những trăn trở, kỳ vọng về hành trình tương lai của xuất bản Việt.

Tầm nhìn cần đi đôi với việc thực hiện

- Thưa giáo sư, hơn 20 năm đã trôi qua kể từ khi Chỉ thị 42-CT/TW năm 2004 ra đời. Nhìn lại, theo giáo sư, đâu là dấu ấn nổi bật nhất mà Chỉ thị này mang lại cho ngành xuất bản Việt Nam?

- Có lẽ điểm then chốt nhất là Chỉ thị đã xác định rõ chức năng kép của xuất bản: vừa là hoạt động tư tưởng, văn hóa, vừa là một ngành kinh tế - công nghệ.

Chỉ thị 42-CT/TW năm 2004 đã xác định rõ chức năng kép của xuất bản: Vừa là hoạt động tư tưởng, văn hóa, vừa là một ngành kinh tế - công nghệ.

GS.TS Đinh Xuân Dũng

Trước đây, trong chiến tranh, xuất bản chủ yếu phục vụ tuyên truyền. Khi hòa bình lập lại, chúng ta đứng trước ngã ba: hoặc khư khư giữ lối cũ, hoặc chạy theo thị trường mà quên đi sứ mệnh văn hóa. Chỉ thị 42 đã giúp chúng ta giữ được thế cân bằng - dù chưa hoàn hảo - giữa hai nhiệm vụ tưởng chừng khó dung hòa này. Nó tạo ra một tư duy phát triển mới cho toàn ngành.

- Vậy theo giáo sư, bài học lớn nhất từ quá trình thực hiện Chỉ thị là gì?

- Bài học lớn nhất, theo tôi, là tầm nhìn cần đi đôi với sự kiên trì và linh hoạt trong tổ chức thực hiện. Chỉ thị 42 có tầm nhìn rất tốt, đề cập đến những vấn đề mà lúc đó còn rất mới, như công nghiệp xuất bản, xuất bản điện tử, hay vai trò của phát hành. Nhưng thực tế cho thấy, chúng ta triển khai còn chậm.

Ví dụ, mục tiêu về sách/người/năm phải đến 2022 mới đạt, chậm hơn kế hoạch hơn 10 năm. Hay việc xây dựng các mô hình tập đoàn, tổ hợp xuất bản vẫn còn lúng túng, chưa có hình mẫu thành công rõ nét. Điều đó cho thấy, có một khoảng cách giữa chủ trương và thực tiễn triển khai, đòi hỏi chúng ta phải đổi mới mạnh mẽ hơn nữa về cơ chế và con người.

- Ông đánh giá thế nào về những hạn chế mà ngành vẫn đang đối mặt?

- Thẳng thắn mà nói, vẫn còn nhiều lắm. Thứ nhất, hệ thống phát hành chưa thực sự trở thành "mắt xích" chủ động nghiên cứu thị trường và định hướng xuất bản như kỳ vọng. Mạng lưới sách ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo còn rất mỏng. Thứ hai, công tác quy hoạch vẫn nặng về số lượng, hình thức, chưa thực sự chạm đến chất lượng và phát triển bền vững.

Thứ ba, chúng ta vẫn còn có điểm nghẽn. Chúng ta cần những người vừa có bản lĩnh chính trị, vừa giỏi chuyên môn, lại am hiểu kinh doanh và công nghệ. Và có lẽ hạn chế dễ thấy nhất là xuất bản điện tử. Dù Chỉ thị đã đề cập từ 2004, nhưng đến nay mới chỉ vài nhà xuất bản làm, và cũng còn rất nhiều khó khăn.

Thời gian qua, một số đơn vị đã tham gia vào thực hiện sách số. Trong ảnh là tác giả Liêu Hà Trinh trong phòng thu sách nói. Ảnh: Fonos.

"Tôi kỳ vọng AI có thể giúp cá nhân hóa trải nghiệm đọc"

- Hiện nay chúng ta đang bước vào kỷ nguyên của số hóa và Trí tuệ Nhân tạo (AI). Giáo sư có kỳ vọng gì vào sự chuyển mình của xuất bản Việt Nam trong giai đoạn mới này?

- Tôi lạc quan, nhưng là sự lạc quan thận trọng. Số hóa và AI mở ra một chân trời hoàn toàn mới. Nó không chỉ là chuyển sách giấy thành sách điện tử, mà là thay đổi toàn bộ phương thức sáng tạo, sản xuất, phân phối và tiêu thụ tri thức.

Tôi kỳ vọng AI có thể giúp cá nhân hóa trải nghiệm đọc. Mỗi độc giả sẽ có một "thư viện" và gợi ý sách phù hợp với sở thích và nhu cầu của riêng họ. AI cũng có thể hỗ trợ biên tập viên trong khâu biên tập, hiệu đính, thậm chí gợi ý đề tài xuất bản dựa trên phân tích dữ liệu lớn về thị trường và xu hướng đọc. Điều này sẽ giúp các nhà xuất bản bắt nhịp nhanh hơn với nhu cầu của công chúng.

Tuy nhiên, thách thức cũng không nhỏ. Làm sao để kiểm soát chất lượng nội dung do AI tạo ra? Làm sao để đảm bảo bản quyền tác giả, bản quyền trí tuệ trong môi trường số? Và quan trọng nhất, làm sao để giữ được "hồn cốt" văn hóa, tư tưởng trong dòng chảy thông tin hỗn độn? Chúng ta không thể để AI và thuật toán dẫn dắt hoàn toàn, mà phải có sự định hướng, chọn lọc của con người - những người am hiểu văn hóa và có trách nhiệm với xã hội.

- Vậy theo giáo sư, chúng ta cần chuẩn bị những gì để bắt kịp cuộc chuyển đổi này?

- Trước hết, phải thay đổi tư duy từ gốc. Phải xem số hóa và AI là cơ hội sống còn, không phải một xu hướng nhất thời. Thứ hai, Nhà nước cần có chính sách cụ thể và mạnh mẽ để khuyến khích, hỗ trợ các nhà xuất bản chuyển đổi số, đầu tư vào hạ tầng công nghệ.

Thứ ba, phải đào tạo lại đội ngũ. Chúng ta cần những biên tập viên thời 4.0, những người vừa giỏi chuyên môn xuất bản, vừa thành thạo công nghệ, lại có khả năng làm chủ và vận hành các công cụ AI. Và cuối cùng, phải xây dựng một hệ sinh thái xuất bản số lành mạnh, nơi các bên cùng hợp tác và phát triển, từ tác giả, nhà xuất bản, đơn vị phát hành đến nền tảng công nghệ.

- Điều cuối cùng, giáo sư có muốn nhắn nhủ điều gì đến những người đang gắn bó với ngành xuất bản?

Sách, dù ở dạng nào, vẫn là nền tảng của tri thức. Tri thức là gốc rễ của mọi sự phát triển.

GS.TS Đinh Xuân Dũng

- Tôi chỉ muốn nói rằng, dù công nghệ có thay đổi đến đâu, sứ mệnh cao cả của xuất bản là tích lũy và truyền bá tri thức, góp phần nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước là không bao giờ thay đổi. Sách, dù ở dạng nào, vẫn là nền tảng của tri thức. Tri thức là gốc rễ của mọi sự phát triển.

Hãy giữ vững tâm huyết, dũng cảm đổi mới, nhưng luôn tỉnh táo để giữ vững la bàn cho ngành xuất bản Việt Nam trong hành trình mới đầy thử thách và cơ hội phía trước.

- Trân trọng cảm ơn những chia sẻ quý báu của giáo sư!