Dịch giả 3 lần đoạt Giải thưởng Sách Quốc gia: Hãy tận dụng AI

"Khoa học vẫn có thể đầy chất thơ" - đó là triết lý xuyên suốt sự nghiệp dịch thuật đồ sộ của ông Phạm Văn Thiều - người 3 lần đoạt Giải thưởng Sách Quốc gia. Là người đưa các tác phẩm khoa học tinh hoa thế giới về Việt Nam, dịch giả Phạm Văn Thiều đã chứng minh rằng sách khoa học có thể hay và đẹp không kém gì một cuốn tiểu thuyết.

Tri thức - Znews có dịp lắng nghe những chia sẻ tâm huyết của dịch giả kỳ cựu về nghề dịch, về đam mê và những dự định sắp tới ở tuổi 80.

"Tôi đã bỏ ra 10 năm luyện bút"

- Hành trình dịch thuật của ông bắt đầu từ một bản photocopy "Lược sử thời gian" tình cờ có được. Điều gì ở thời điểm ấy đã thôi thúc ông, một nhà vật lý, dấn thân vào con đường dịch sách khoa học?

- Thực ra ý tưởng dịch sách đã đến với tôi từ năm 1982, khi tôi đang thực tập tại Viện Vật lý hạt nhân, thuộc Đại học Paris-Sud. Thời kỳ này tôi mua và đọc nhiều tạp chí phổ biến khoa học của Pháp như Science et Vie, Science et Avenir, La Recherche... và thấy có rất nhiều bài báo phổ biến khoa học rất hay và hấp dẫn của các nhà khoa học hàng đầu thế giới viết, và đặc biệt tôi rất ấn tượng về các bài báo của nhà vật lý thiên văn người Mỹ gốc Việt Trịnh Xuân Thuận và các bài phỏng vấn ông.

Lúc đó, tôi đã 36 tuổi, mặc dù đã công bố được vài bài báo trên các tạp chí quốc tế uy tín về vật lý, nhưng tôi trộm nghĩ ở tuổi này hẳn sẽ không thể đi xa được nữa trong khoa học, hay là mình chuyển sang dịch các sách phổ biến tinh hoa của các tác giả là các nhà khoa học hàng đầu thế giới, cho thanh thiếu niên và bạn đọc Việt Nam sẽ hữu ích hơn chăng. Hơn nữa loại sách này lúc đó hầu như chưa có ở Việt Nam.

Về nước, để thực hiện mục tiêu đó, tôi đã bỏ ra 10 năm "luyện bút", tôi đã dịch đủ thứ từ các tin tức khoa học cho các báo, đến dịch một số truyện ngắn đăng trên các báo như Văn Nghệ, Người Hà Nội,... rồi dịch cả chục cuốn tiểu thuyết trinh thám.

Và như một cơ may, tôi đã gặp Lược sử thời gian, dưới dạng một bản photocopy do một nhà vật lý trẻ mang từ Mỹ về. Lúc đầu, cứ nghĩ rằng cuốn sách sẽ rất kén bạn đọc, nhưng thật không ngờ nó đã được bạn đọc chào đón nồng nhiệt. Đến nay, riêng ở NXB Trẻ, Lược sử thời gian đã được in tới lần thứ 34, chưa kể hàng chục lần in ở các NXB khác trước đó!

- Dù là sách phi hư cấu nhưng các tác phẩm dịch của ông đều toát lên vẻ đẹp văn chương. Làm thế nào để ông giữ được "chất văn chương" đó khi chuyển ngữ những khái niệm khoa học phức tạp?

- Thường tác phẩm của các nhà khoa học lớn đều giàu chất văn học, bởi lẽ sách phổ biến khoa học mà viết khô khan, quá trừu tượng sẽ không có bạn đọc. Một ví dụ nổi tiếng là cuốn Lược sử thời gian. Biên tập viên của NXB yêu cầu Stephen Hawking phải hạn chế đưa các công thức toán học vào, thêm một công thức sẽ mất đi 50 phần trăm bạn đọc! Chỉ như vậy sách mới có thể bán được ở bến tàu bến xe, tức là đến được với đông đảo bạn đọc.

Một may mắn nữa, tôi là người yêu văn học từ nhỏ, đọc nhiều sách văn học và thời học phổ thông có sinh hoạt ở Hội Văn nghệ Nam Định. Nhưng quan trọng nhất là tôi quan niệm rằng, sách khoa học dù là ở dạng phổ biến cũng vẫn còn khá trừu tượng, vì ở đó các tác giả phải trình bày những ý tưởng mới mẻ nhất, xa lạ với cuộc sống đời thường, nên tôi tự nhủ mình phải sử dụng thứ tiếng Việt thuần khiết và trong sáng nhất, đặc biệt là phải tìm cách diễn đạt sao cho dễ hiểu mà vẫn giữ được chất thơ, chất văn chương của nguyên tác.

Tôi tự nhủ mình phải sử dụng thứ tiếng Việt thuần khiết và trong sáng nhất, đặc biệt là phải tìm cách diễn đạt sao cho dễ hiểu mà vẫn giữ được chất thơ, chất văn chương của nguyên tác.

Dịch giả Phạm Văn Thiều

Một ví dụ là bản dịch cuốn Giai điệu bí ẩn của Trịnh Xuân Thuận, cuốn sách đầu tiên tôi dịch một mình. Đọc bản gốc tôi đã hiểu ngay là tác giả đã rất dụng công viết cuốn sách giàu chất thơ và triết lý, và tôi đã nói trực tiếp với tác giả tôi sẽ cố gắng giữ được trọn vẹn chất thơ đó, và kết quả là ông đã rất hài lòng. Ông còn cho tôi biết rằng bản dịch cuốn sách này ở Mỹ đã thất bại vì họ đã không giữ lại được chất thơ đó.

Cuốn sách Một đêm của tác giả Trịnh Xuân Thuận, chuyển ngữ tiếng Việt bởi dịch giả Phạm Văn Thiều. Ảnh: NXB Trẻ.

"Dịch thuật là một công việc nặng nhọc, phải 'tu luyện' nhiều năm"

- Ông là dịch giả lập "hat-trick" Giải Sách Quốc gia. Cảm xúc của ông thế nào khi chứng kiến những đứa con tinh thần của mình được vinh danh?

- Thực ra lần thứ nhất Giải thưởng còn mang tên Giải thưởng Sách Việt Nam và hai lần sau mới là Giải thưởng Sách Quốc gia. Tất nhiên, đó là vinh dự lớn cho bản thân tôi và cũng là sự đền đáp cho sự ủng hộ và khích lệ của người thân và bạn bè trong suốt nhiều thập kỷ.

Tôi nghĩ ngoài ý nghĩa truyền bá kiến thức ra, những bản dịch của chúng tôi còn góp phần kích thích niềm đam mê của các bạn trẻ đối với khoa học. Tuy nhiên, tôi nghĩ đây chỉ là đóng góp nhỏ nhoi của tôi trong công cuộc khai dân trí theo tinh thần của cụ Phan Châu Trinh mà thôi!

- Ngày nay, khi công cụ AI dịch thuật ngày càng phát triển, ông nhìn nhận thế nào về thách thức và cơ hội dành cho dịch giả, đặc biệt với dòng sách khoa học chuyên sâu?

- Tôi nghĩ AI sẽ giúp đỡ rất nhiều cho nghề dịch. Đặc biệt là tra cứu những khái niệm và thuật ngữ mới và đôi khi giúp kiểm tra chéo những câu, những đoạn mà dịch giả còn phân vân. Tôi trộm nghĩ trong tương lai gần, AI chưa thể thay thế các dịch giả đích thực. Để có được một bản dịch hay của một cuốn sách khoa học tinh hoa có giá trị cho những bạn đọc muốn thưởng thức hết cái hay cái đẹp của sách gốc thì AI không thể làm được.

Không có gì phải sợ hãi cả, hãy chung sống và tận dụng hết mọi công năng mà AI mang lại cho chúng ta! Hơn nữa, theo kinh nghiệm của tôi, trong những lần trao đổi với nhau, AI cũng phải thừa nhận đã học được nhiều điều từ chúng ta!

- Ông có lời khuyên nào cho thế hệ trẻ, những người muốn theo đuổi công việc dịch thuật nói chung và dịch sách khoa học nói riêng?

- Dịch thuật là một công việc nặng nhọc, phải "tu luyện" nhiều năm chứ không thể ăn xổi được. Nhiều bạn trẻ chỉ dịch được vài cuốn là bỏ, vì nhuận bút thấp, tìm NXB nhận in cũng không đơn giản và nhiều lý do khác nữa. Nhưng tôi chắc, cũng như bất cứ lĩnh vực chữ nghĩa nào khác, thể nào cũng sẽ có những bạn đam mê, bất chấp mọi khó khăn, tôi chỉ muốn khuyên các bạn hãy kiên nhẫn "tu luyện".

Đối với sách phổ biến khoa học, tất nhiên bạn phải có kiến thức chuyên môn đủ sâu và rộng, và một vốn tiếng Việt đủ tốt. Tủ sách Khoa học và Khám phá của chúng tôi ở NXB Trẻ sẵn sàng chào đón các bạn!

Dịch giả Phạm Văn Thiều (hàng đầu tiên, thứ sáu từ phải qua) nhận Giải C Giải thưởng Sách Quốc gia năm 2024 với cuốn Từ điển yêu thích bầu trời và các vì sao. Ảnh: Việt Linh - Thế Bằng.

- Trước thềm Lễ trao Giải Sách Quốc gia 2025, với tư cách một dịch giả kỳ cựu, ông có kỳ vọng hay nhắn nhủ gì đối với các tác giả, dịch giả trẻ, người làm sách tại Việt Nam?

- Giải thưởng Sách quốc gia thường niên bao giờ cũng là niềm hy vọng của các tác giả và dịch giả. Tôi rất mong muốn các nhà làm sách công tâm lựa chọn các sách hay giới thiệu với Ban tổ chức Giải để chất lượng Giải thưởng mỗi năm một nâng cao.

- Gần 80 tuổi nhưng ông vẫn miệt mài với nghề. Ông có thể chia sẻ về những dự án dịch thuật tâm huyết mà ông đang ấp ủ hoặc thực hiện?

- Năm tới là tôi 80 tuổi, sức khỏe có suy giảm, nhưng niềm đam mê với nghề thì không giảm. Tuy nhiên, sẽ làm việc có chừng mực hơn, thư thả hơn, nhưng sẽ chưa gác bút. Các bạn hãy chờ những bản dịch của tôi trong năm 2026 nhé!

*Bài có sử dụng ảnh chụp của NASA.