Đẩy mạnh chuyển đổi số để xuất bản bắt kịp xu thế toàn cầu

Tại Hội nghị tổng kết 20 năm thực hiện Chỉ thị 42-CT/TW do Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương tổ chức chiều 26/8, TS Trần Chí Đạt, Giám đốc - Tổng biên tập NXB Khoa học - Công nghệ - Truyền thông, chia sẻ góc nhìn từ quốc tế và đề xuất các giải pháp thúc đẩy chuyển đổi số trong ngành xuất bản. Tri Thức - Znews trân trọng giới thiệu bài tham luận!

Chuyển đổi số (CĐS) là quá trình ứng dụng công nghệ số và dữ liệu để tái cấu trúc, tối ưu hóa các hoạt động kinh tế - xã hội, thay đổi phương thức vận hành và tạo ra giá trị mới. Trong ngành xuất bản, CĐS không chỉ dừng ở việc chuyển đổi từ sách in sang sách điện tử, mà còn bao gồm toàn bộ chuỗi giá trị từ sáng tạo nội dung, biên tập, sản xuất, đến phát hành và marketing.

Theo báo cáo của Statista (2023), doanh thu thị trường sách điện tử toàn cầu đạt 14,16 tỷ USD và dự kiến tăng lên 15,33 tỷ USD vào năm 2027, với hơn 1,1 tỷ người dùng thường xuyên. Nếu lĩnh vực xuất bản toàn cầu tham gia sâu vào quá trình chuyển đổi số thì hứa hẹn các con số này có thể sẽ còn vượt xa dự kiến.

CĐS trong xuất bản mang lại cơ hội lớn như tiếp cận thị trường toàn cầu, cá nhân hóa nội dung, và tối ưu hóa quy trình, nhưng cũng đặt ra thách thức về nhân lực số, an ninh mạng và vi phạm bản quyền. Tại Việt Nam, CĐS trong xuất bản được thúc đẩy mạnh mẽ theo Chương trình CĐS quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, với mục tiêu 90% doanh nghiệp hoàn thành CĐS (Quyết định số 749/QĐ-TTg ngày 03/6/2020), với nội dung trọng tâm của CĐS quốc gia tập trung vào ba trụ cột chính là phát triển Chính phủ số, Kinh tế số và Xã hội số; CĐS đối với lĩnh vực xuất bản, in và phát hành phải thực hiện đồng bộ từ cơ quan quản lý nhà nước tới các đối tượng quản lý và người dân; kế thừa và phát triển hạ tầng công nghệ hiện có kết hợp đưa xu thế tiến bộ, hiện đại công nghệ số của thế giới vào phát triển lĩnh vực xuất bản, in và phát hành (Quyết định số 1384/QĐ-BTTTT ngày 07/9/2021).

Ngày 22/12/2024, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia - đây là văn bản có ý nghĩa chiến lược, kim chỉ nam cho sự phát triển trong kỷ nguyên mới phát triển giàu mạnh, văn minh, thịnh vượng - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Đây sẽ là cơ hội tốt để lĩnh vực xuất bản cùng với các lĩnh vực khác của đời sống xã hội tham gia vào quá trình đổi mới, sáng tạo và chuyển đổi số toàn diện trong thời gian tới.

Xu hướng chuyển đổi số trong ngành xuất bản, phát hành trên thế giới

Nội dung số và xuất bản phẩm đa phương tiện:

- Nội dung số hóa: Các nhà xuất bản lớn trên thế giới như Hachette, Penguin Random House đã chuyển đổi từ sách in sang sách điện tử, audiobook, sách đa phương tiện (tích hợp hình ảnh, âm thanh, video). Theo Hachette, đánh giá doanh số sách in phát hành trực tuyến tăng đều đặn, trong khi sách điện tử chiếm tỷ trọng ngày càng lớn.

- Cá nhân hóa nội dung: Công nghệ AI và phân tích dữ liệu lớn (big data) giúp các nhà xuất bản phân tích hành vi độc giả, từ đó cung cấp nội dung phù hợp. Ví dụ, Amazon Kindle sử dụng AI để gợi ý sách dựa trên sở thích cá nhân, tăng tỷ lệ tương tác độc giả lên 20% (Nielsen, 2022).

Kênh phân phối trực tuyến và thương mại điện tử:

- Các nền tảng như Amazon, Google Books, và Apple Books đã từ rất sớm thay đổi cách sách được phân phối, vượt qua giới hạn địa lý. Doanh thu thương mại điện tử bán lẻ tại Việt Nam năm 2024 đạt 25 tỷ USD, tăng 20% so với 2023, cho thấy tiềm năng phát triển kênh phân phối trực tuyến, trong đó có phân phối sách.

- Các nhà xuất bản áp dụng mô hình đa nền tảng, đa giao diện, tích hợp bán hàng trên mạng xã hội như TikTok, YouTube; và thể loại podcast, sách ngắn nhắm đến phân khúc người dùng trẻ, đặc biệt là thế hệ Gen Z - nhóm có thói quen tiêu thụ nội dung số nhanh, linh hoạt và có yêu cầu cao về trải nghiệm số hóa.

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI):

- AI được ứng dụng mạnh mẽ trong công tác biên tập, thiết kế, chế bản, kiểm duyệt nội dung bản thảo; và tối ưu hóa quy trình quản trị về xuất bản, phát hành giúp tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả làm việc. Ví dụ, các công cụ AI như Grammarly hay ProWritingAid hỗ trợ chỉnh sửa văn bản, giảm 30% thời gian biên tập (HRM Asia, 2022).

- AI cũng giúp phân tích dữ liệu độc giả, dự đoán nhu cầu/xu hướng thị trường, từ đó hỗ trợ các nhà xuất bản phát triển các sản phẩm như sách thực tế ảo (VR book); đồng thời AI còn được tích hợp vào hệ thống chăm sóc khách hàng để hỗ trợ chăm sóc khách hàng/bạn đọc.

Toàn cầu hóa xuất bản: CĐS cho phép các nhà xuất bản tiếp cận thị trường quốc tế mà không cần cơ sở vật chất vật lý. Ví dụ, các nền tảng tự xuất bản như Kindle Direct Publishing giúp tác giả độc lập xuất bản sách trên toàn cầu, chiếm 50% doanh thu sách điện tử tại Mỹ (Statista, 2023).

Thực trạng CĐS trong ngành xuất bản tại Việt Nam

Những kết quả đạt được:

- Ứng dụng công nghệ số để triển khai một số nội dung chính: Số hóa dữ liệu, hình thành các kho dữ liệu lớn (bigdata) của các đơn vị. Hiện nay, nhiều nhà xuất bản đã hoàn thành công tác số hóa dữ liệu, đồng thời triển khai nền tảng xuất bản và phát hành điện tử dùng chung nhằm giải bài toán chi phí đầu tư và chi phí khấu hao (vượt quá khả năng của nhiều nhà xuất bản), đẩy nhanh tiến trình mở rộng xuất bản điện tử trong toàn ngành. (ebook365.vn/ebook.gov.vn).

- Phát triển sách điện tử: Tính đến tháng 6/2025, tại Việt Nam có 28/57 nhà xuất bản tham gia xuất bản - phát hành sách điện tử, với doanh thu sách điện tử tăng trưởng 15% mỗi năm; nhiều NXB đã tích cực đẩy mạnh ứng dụng AI (trí tuệ nhân tạo) trong công tác biên tập nội dung sách; cũng như chuyển đổi sách từ sách in sang sách nói (audiobook) với các giọng đọc đa dạng khác nhau nhằm phục vụ nhu cầu của độc giả.

- Phân phối trực tuyến (phát hành): Các nền tảng như Tiki, Shopee, và Fahasa đã trở thành kênh phân phối chính, chiếm 40% doanh số sách in và điện tử. Phát triển nền tảng tổ chức hội sách, triển lãm sách trực tuyến mang tầm quốc gia (book365.vn) cũng được chú trọng, góp phần quảng bá rộng rãi văn hóa đọc và hỗ trợ hiệu quả cho hoạt động phát hành sách.

Thách thức:

- Thiếu hụt nhân lực số: Nguồn nhân lực chất lượng cao trong xuất bản điện tử còn hạn chế, đặc biệt là đội ngũ có kỹ năng về công nghệ, phân tích dữ liệu, thiết kế và vận hành nền tảng số.

- Vi phạm bản quyền: Tình trạng sách lậu và chia sẻ nội dung bất hợp pháp trên mạng xã hội gây thiệt hại lớn, ước tính 20-30% doanh thu của các nhà xuất bản.

- Hạn chế về hạ tầng công nghệ: Nhiều nhà xuất bản thiếu kinh phí đầu tư xây dựng nền tảng xuất bản và phát hành sách điện tử, đồng thời gặp khó khăn trong việc ứng dụng công nghệ hiện đại như AI, blockchain, nền tảng đám mây.

- Thói quen độc giả: Người Việt vẫn ưu tiên đọc sách in (chiếm 70% thị trường), trong khi sách điện tử chưa thực sự phổ biến do thói quen đọc sách điện tử chưa hình thành rộng rãi và còn gặp khó khăn trong việc trang bị thiết bị đọc chuyên dụng, cũng như tâm lý tiêu dùng chưa sẵn sàng tiếp cận phương thức đọc mới.

- Các vấn đề liên quan đến văn hóa số đang là rào cản lớn nhất trong chuyển đổi số. Thành công của chuyển đổi số trong hoạt động xuất bản không chỉ phụ thuộc vào việc ứng dụng công nghệ, tư duy và ý chí của người đứng đầu mà còn phụ thuộc vào việc xây dựng văn hóa số đối với bạn đọc, người sử dụng. Do đó, mỗi người dùng/đọc sách điện tử phải thay đổi thói quen và có hành vi ứng xử mới phù hợp, đúng quy định của pháp luật.

Yêu cầu về nhân lực số:

- Kỹ năng công nghệ: Nhân lực cần thành thạo các công cụ như AI, phân tích dữ liệu lớn, và quản lý hệ thống thông tin (HRIS). Theo báo cáo của PwC (2022), các doanh nghiệp ứng dụng CĐS giúp các doanh nghiệp nâng cao hiệu quả vận hành, với năng suất lao động có thể tăng 30% năng suất lao động nhờ nhân lực số.

- Kỹ năng sáng tạo nội dung: Biên tập viên và nhà xuất bản không chỉ cần am hiểu chuyên môn nghiệp vụ mà còn phải thành thạo các kỹ năng về SEO, marketing số, và sản xuất nội dung số.

- Kỹ năng quản trị: Lãnh đạo NXB cần có tư duy chiến lược về CĐS, biết cách tích hợp công nghệ vào quy trình, và quản lý dữ liệu độc giả.

Thực trạng nhân lực số tại Việt Nam:

- Thiếu hụt chuyên gia: Các nhà xuất bản, đơn vị phát hành thiếu đội ngũ chuyên gia có trình độ cao trong các lĩnh vực như AI, blockchain và an ninh mạng.

- Đào tạo chưa đáp ứng: Các chương trình đào tạo về CNTT chưa đáp ứng nhu cầu thực tế. Các môn học tại các cơ sở đào tạo về xuất bản, phát hành chưa dành nhiều thời lượng về đào tạo quản trị số, công nghệ, kỹ năng sản xuất nội dung số trong xuất bản.

- Chính sách thu hút nhân tài: Mặc dù Chính phủ đã xây dựng chính sách thu hút chuyên gia hàng đầu về CĐS, nhưng việc triển khai các chính sách này trên thực tế còn chậm và chưa thực sự phát huy hiệu quả, dẫn đến khoảng cách giữa chủ trương và thực tiễn vẫn còn lớn.

Kinh nghiệm quốc tế, bài học và giải pháp thúc đẩy CĐS cho ngành xuất bản Việt Nam

Kinh nghiệm từ một số quốc gia:

- Mỹ: Amazon dẫn đầu trong CĐS xuất bản với nền tảng Kindle Direct Publishing, tích hợp AI để phân tích dữ liệu độc giả và tối ưu hóa quy trình xuất bản. Hệ thống bảo vệ bản quyền số (DRM) giúp giảm 80% vi phạm bản quyền (Statista, 2023).

- Trung Quốc: Các nền tảng như WeRead và Tencent tích hợp sách điện tử với mạng xã hội, tăng 25% lượng độc giả trẻ (Nielsen, 2023). Trung Quốc cũng đầu tư mạnh vào đào tạo nhân lực số, với 500.000 kỹ sư công nghệ thông tin tốt nghiệp mỗi năm.

- Châu Âu: Nhà xuất bản Elsevier (Hà Lan) sử dụng cơ sở dữ liệu Scopus với hơn 30.000 tạp chí, hỗ trợ nghiên cứu và xuất bản số hóa, tăng khả năng tiếp cận toàn cầu.

Bài học cho Việt Nam:

- Đầu tư vào nhân lực số: Tăng cường đào tạo kỹ năng số cho nhân lực xuất bản, tập trung vào AI, phân tích dữ liệu và marketing số. Đề nghị cơ quan chỉ đạo, QLNN về xuất bản, phát hành cần đưa ra số lượng cụ thể về đào tạo chuyên gia CĐS trong xuất bản đáp ứng với yêu cầu phát triển trong thời gian tới.

- Về hành lang pháp lý: Cần sớm hoàn thiện việc sửa đổi Luật Xuất bản 2012 và các văn bản QPPL liên quan, Luật Sở hữu trí tuệ để bảo vệ bản quyền số.

- Về hợp tác quốc tế: Mời chuyên gia nước ngoài, nhập khẩu công nghệ cao (thiết bị, giải pháp), và hợp tác với các nền tảng như Amazon, Google Books để mở rộng thị trường.

- Về phát triển hạ tầng số: Đầu tư vào nền tảng đám mây, blockchain để lưu trữ và bảo mật dữ liệu, an toàn an ninh mạng.

Giải pháp:

- Đào tạo và bồi dưỡng nhân lực số:

+ Xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu về AI, phân tích dữ liệu, và an ninh mạng cho đội ngũ biên tập viên, kỹ thuật viên, và cán bộ quản lý.

+ Hợp tác với doanh nghiệp công nghệ để tổ chức các khóa đào tạo thực tế, triển khai các khóa học về quản lý dữ liệu và xuất bản điện tử...

- Đầu tư hạ tầng công nghệ:

+ Hạ tầng số là nền tảng thiết yếu cho quá trình CĐS, hạ tầng số là yếu tố quan trọng hàng đầu để thúc đẩy CĐS quốc gia và phát triển kinh tế số. Việc đầu tư phát triển hạ tầng số cần được ưu tiên, đi trước một bước và phải đảm bảo các tiêu chí hiện đại, đồng bộ, rộng khắp, an toàn và bền vững.

+ Phát triển hạ tầng số/nền tảng dùng chung về xuất bản, phát hành điện tử nhằm giảm chi phí cho các nhà xuất bản, cơ sở phát hành (như ebook365.vn...), đáp ứng được nhu cầu bạn đọc trong việc tìm kiếm sách được thuận lợi hơn. Đồng thời, ứng dụng công nghệ cao để bảo vệ bản quyền, giảm thiểu tình trạng sách lậu.

- Tăng cường hợp tác công tư:

+ Kêu gọi đầu tư từ khu vực tư nhân để phát triển công nghệ xuất bản, như mô hình hợp tác công tư trong hạ tầng số.

+ Hợp tác với các nền tảng quốc tế như Amazon, Google để học hỏi công nghệ và mở rộng thị trường xuất khẩu sách.

- Xây dựng chiến lược quốc gia về sách điện tử: Ban hành chiến lược quốc gia về phát triển sách điện tử (sách thông thường, sách đa phương tiện, sách nói,...) để tránh tình trạng phát triển phân mảnh và tăng tính cạnh tranh; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát để xử lý vi phạm bản quyền.

- Thúc đẩy văn hóa đọc số: Tăng cường truyền thông và quảng bá sách điện tử qua mạng xã hội và các nền tảng như TikTok, YouTube, hướng đến Gen Z; đầu tư vào thiết bị đọc chuyên dụng (như máy đọc sách Kindle) để khuyến khích thói quen đọc số.

- Xây dựng văn hóa số: Bao gồm việc đưa giáo dục kỹ năng số, pháp luật số và văn hóa số vào chương trình học của nhà trường; xây dựng các bộ quy tắc ứng xử trên môi trường mạng; và phát triển các nền tảng số để hỗ trợ việc truyền bá và bảo tồn văn hóa trong môi trường số.

CĐS trong ngành xuất bản, phát hành là xu thế tất yếu, mở ra cơ hội tiếp cận thị trường toàn cầu, tối ưu hóa quy trình, và nâng cao trải nghiệm độc giả. Tuy nhiên, Việt Nam cần khắc phục thách thức thiếu hụt nguồn nhân lực số chất lượng cao, hạ tầng công nghệ chưa đồng bộ, vấn đề vi phạm bản quyền vẫn diễn biến phức tạp và chưa được kiểm soát hiệu quả để bắt kịp xu hướng toàn cầu. Bằng cách học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đầu tư vào đào tạo nhân lực số, hoàn thiện hành lang pháp lý, Việt Nam có thể xây dựng một ngành xuất bản hiện đại, cạnh tranh, góp phần vào mục tiêu trở thành quốc gia số vào năm 2030.