Ba trụ cột của xuất bản Việt Nam trong kỷ nguyên mới

Ngành xuất bản Việt Nam đang phát triển không ngừng, từng bước trở thành một yếu tố quan trọng của ngành công nghiệp văn hóa, vừa hiện đại vừa nhân văn vừa có năng lực cạnh tranh và sức lan tỏa quốc tế. Dự thảo Báo cáo chính trị của BCH TW Đảng khóa XIII tại Đại hội Đảng XIV cũng nêu rõ định hướng: “Xây dựng nền báo chí, xuất bản, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại”.

Chia sẻ với Tri Thức - Znews, PGS.TS Vũ Trọng Lâm, Giám đốc - Tổng Biên tập NXB Chính trị quốc gia Sự thật, phân tích về một nền xuất bản “chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại” và đề cập tới “chìa khóa” để đạt được mục tiêu này.

Xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại

- Thưa ông, Dự thảo Báo cáo chính trị của BCH TW Đảng khóa XIII tại Đại hội Đảng XIV sắp tới có nêu rõ mục tiêu: “Xây dựng nền báo chí, xuất bản, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại”. Theo ông, như thế nào là một nền xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại?

Là một bộ phận quan trọng của ngành văn hóa, thông tin - truyền thông, dưới sự lãnh đạo của Đảng, hoạt động xuất bản ở Việt Nam đã thể hiện vai trò đặc biệt quan trọng trên mặt trận tư tưởng - văn hóa. Từ sau Cách mạng Tháng Tám và trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc xâm lược, xuất bản đã trở thành công cụ sắc bén truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, cổ vũ tinh thần yêu nước, hun đúc bản lĩnh và nhân cách con người Việt Nam. Trong thời kỳ đổi mới và hội nhập, xuất bản không chỉ là công cụ tư tưởng mà còn là thiết chế văn hóa - tri thức, góp phần hình thành xã hội học tập và phát triển kinh tế - xã hội.

Ngày nay, trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập toàn cầu, vai trò của xuất bản càng rõ nét hơn. Một mặt, xuất bản giúp định hướng tư tưởng, gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa Việt Nam, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch. Mặt khác, ngành xuất bản đang chuyển mình mạnh mẽ trở thành một ngành công nghiệp sáng tạo, gắn kết giữa tri thức, văn hóa và công nghệ; góp phần xây dựng nền tảng tinh thần của xã hội và là một động lực phát triển của nền kinh tế tri thức và công nghiệp văn hóa Việt Nam.

Nhận thức được vai trò của hoạt động xuất bản trong bối cảnh mới, Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV của Đảng đặt ra yêu cầu xây dựng nền báo chí, xuất bản, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại trong giai đoạn mới. Trong đó, đối với ngành xuất bản, những yêu cầu này, theo tôi, có thể hiểu như sau:

Thứ nhất, về tính chuyên nghiệp

Đặc điểm này thể hiện năng lực tổ chức, quản lý và thực thi nhiệm vụ chính trị, tư tưởng, văn hóa và kinh tế của ngành, là thước đo trình độ phát triển và năng lực điều hành của toàn hệ thống xuất bản. Một ngành xuất bản chuyên nghiệp đòi hỏi sự vận hành thống nhất, khoa học và hiệu quả với quy trình chuẩn hóa, chặt chẽ, tuân thủ nghiêm các quy định về nội dung, hình thức, bảo đảm tính khoa học, chính trị và giá trị thẩm mỹ của xuất bản phẩm. Bên cạnh đó là sự chuyên nghiệp trong tổ chức bộ máy của các đơn vị xuất bản, thể hiện ở chỗ tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả, có phân công, phân cấp rõ ràng, đề cao trách nhiệm cá nhân và kỷ luật điều hành.

Ngành xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại là ngành được tổ chức và vận hành trên nền tảng khoa học - công nghệ tiên tiến, lấy con người và giá trị văn hóa làm trung tâm, lan tỏa tri thức, nuôi dưỡng tâm hồn, kết nối con người Việt Nam với thế giới.

PGS.TS Vũ Trọng Lâm

Ngoài ra, đây còn là đòi hỏi về chất lượng đối với đội ngũ cán bộ, biên tập viên, công nhân viên hoạt động trong lĩnh vực xuất bản, họ phải là những người có bản lĩnh chính trị vững vàng, trình độ chuyên môn sâu, kỹ năng nghề nghiệp thành thục, có khả năng đổi mới, thích ứng với điều kiện phát triển mới của ngành. Trong đó, cán bộ quản lý xuất bản phải am hiểu pháp luật, nghiệp vụ, làm việc khoa học, minh bạch; biên tập viên phải tinh thông, bảo đảm tính chính xác, giá trị tư tưởng, văn hóa và thẩm mỹ của xuất bản phẩm… Đồng thời, phải xây dựng được văn hóa nghề nghiệp và đạo đức công vụ chuyên nghiệp, thể hiện tinh thần trách nhiệm, tôn trọng khoa học, đề cao chất lượng, hiệu quả và giá trị của xuất bản phẩm và trí tuệ, sức sáng tạo của những người tham gia quá trình xuất bản.

Thứ hai, về tính nhân văn

Khi Đảng ta nhấn mạnh định hướng xây dựng ngành xuất bản “nhân văn”, đó không chỉ là một định hướng về giá trị tinh thần, mà là yêu cầu có tính cốt lõi và lâu dài trong sự nghiệp phát triển văn hóa, con người Việt Nam.

Tính nhân văn trong xuất bản thể hiện trước hết ở mục tiêu và nội dung hoạt động: mọi ấn phẩm đều phải góp phần nâng cao dân trí, phát triển tư duy khoa học, bồi đắp đạo đức, nuôi dưỡng tâm hồn, khơi dậy khát vọng vươn lên và tinh thần sáng tạo của con người Việt Nam. Mỗi xuất bản phẩm phải có giá trị tinh thần tích cực, hướng con người đến chân - thiện - mỹ, đồng thời phản ánh trung thực, sâu sắc những giá trị cốt lõi của văn hóa dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại. Đồng thời, ngành xuất bản nhân văn còn mang sứ mệnh lan tỏa tri thức và văn hóa, kết nối con người và cộng đồng, góp phần hình thành xã hội học tập, tạo nền tảng tri thức cho phát triển đất nước; trở thành cầu nối tri thức, văn hóa giữa Việt Nam với thế giới.

Tính nhân văn còn thể hiện ở phương thức tổ chức và quản trị hoạt động xuất bản. Đó là sự tôn trọng và bảo đảm quyền sáng tạo của tác giả, quyền được tiếp cận tri thức của bạn đọc; là sự công bằng, minh bạch và trách nhiệm xã hội trong mọi khâu của quá trình xuất bản, từ lựa chọn đề tài, biên tập, thẩm định, in, phát hành đến quảng bá, truyền thông. Ngành xuất bản nhân văn phải bảo đảm môi trường làm việc chuyên nghiệp, sáng tạo, lấy giá trị con người làm trung tâm của mọi chính sách.

Phát triển xuất bản nhân văn còn đồng nghĩa với việc gắn kết chặt chẽ giữa mục tiêu chính trị với giá trị văn hóa và hiệu quả kinh tế, đặt con người làm trung tâm; từ đó, tri thức và văn hóa được lan tỏa rộng rãi, sức mạnh nội sinh của dân tộc được khơi dậy và bồi đắp - đó là nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững đất nước trong kỷ nguyên hội nhập và chuyển đổi số.

Thứ ba, về tính hiện đại

Tính hiện đại là yêu cầu tất yếu trong tiến trình xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, đáp ứng đòi hỏi của thời kỳ chuyển đổi số và hội nhập quốc tế sâu rộng. Một nền xuất bản hiện đại không chỉ hiện đại về công nghệ và mô hình tổ chức, mà quan trọng hơn, là hiện đại về tư duy phát triển, về cách tiếp cận con người và tầm nhìn chiến lược, hướng tới xây dựng xã hội học tập, kinh tế tri thức và nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Thứ nhất, hiện đại hóa tư duy và mô hình quản trị: Toàn ngành cần chuyển từ tư duy hành chính sang tư duy quản trị hiện đại, lấy hiệu quả xã hội, chất lượng tri thức và sự lan tỏa văn hóa làm thước đo. Cơ quan quản lý, các nhà xuất bản và các đơn vị liên kết phải vận hành theo mô hình quản trị số, dữ liệu số, quy trình số hóa, kết hợp hài hòa định hướng chính trị, pháp luật và công nghệ tiên tiến.

Thứ hai, ứng dụng mạnh mẽ khoa học - công nghệ và chuyển đổi số trong toàn bộ chuỗi giá trị xuất bản: Đầu tư hạ tầng kỹ thuật số, phát triển xuất bản điện tử, xuất bản số, thư viện số, hệ thống truyền thông, phát hành, phân phối trực tuyến…; đồng thời tăng cường quản lý bản quyền, bảo vệ tài sản trí tuệ và xây dựng hệ sinh thái xuất bản minh bạch, an toàn. Công nghệ mới không chỉ nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm, mà còn mở rộng khả năng tiếp cận tri thức, đưa xuất bản đến gần hơn với đời sống xã hội.

Thứ ba, phát triển xuất bản thành ngành công nghiệp văn hóa thực thụ, kết hợp giữa giá trị tư tưởng, văn hóa và kinh tế, hình thành chuỗi sản phẩm, dịch vụ sáng tạo dựa trên tri thức, bản quyền và công nghệ. Khi vận hành theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xuất bản sẽ vừa đóng góp vào kinh tế tri thức, vừa lan tỏa giá trị văn hóa, khẳng định bản lĩnh Việt Nam trên trường quốc tế.

Thứ tư, trọng tâm của tính hiện đại là phát triển đội ngũ nhân lực mới - những người có năng lực số, kỹ năng sáng tạo nội dung, làm chủ công nghệ và thích ứng linh hoạt với môi trường xuất bản hiện đại. Cần xây dựng đội ngũ cán bộ, biên tập viên, kỹ thuật viên, cán bộ quản lý có trình độ cao, tư duy hội nhập và năng lực ứng dụng công nghệ số, coi đây là nguồn lực then chốt quyết định năng suất, giá trị và năng lực cạnh tranh của ngành xuất bản Việt Nam trong thời kỳ mới.

Như vậy, tựu trung lại, ngành xuất bản chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại là ngành được tổ chức và vận hành trên nền tảng khoa học - công nghệ tiên tiến, lấy con người và giá trị văn hóa làm trung tâm, lan tỏa tri thức, nuôi dưỡng tâm hồn, kết nối con người Việt Nam với thế giới; đồng thời phát triển theo hướng công nghiệp văn hóa, nâng cao năng suất, hiệu quả và sức cạnh tranh, góp phần xây dựng nền kinh tế tri thức và hiện thực hóa khát vọng phát triển phồn vinh, hùng cường của đất nước trong kỷ nguyên mới.

- Với vai trò là cơ quan xuất bản lý luận, chính trị, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật có định hướng gì mới để thực hiện mục tiêu này?

Với vai trò là cơ quan xuất bản lý luận, chính trị của Đảng, nhằm đáp ứng yêu cầu của thực tiễn và định hướng phát triển của Đảng, Nhà nước, trong nhiều năm qua, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật đã và đang có nhiều đổi mới trên nhiều hoạt động, hướng tới ngày càng chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại.

Trước hết, Nhà xuất bản tập trung nâng cao chất lượng xuất bản phẩm, coi đây là nhiệm vụ trung tâm và thước đo uy tín, bản lĩnh chính trị, năng lực chuyên môn của cơ quan. Mỗi ấn phẩm không chỉ bảo đảm tính chính xác, chuẩn mực về nội dung tư tưởng, chính trị, mà còn giàu giá trị văn hóa, khoa học, góp phần tuyên truyền đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, khẳng định bản sắc văn hóa, lịch sử dân tộc và khơi dậy niềm tin, khát vọng phát triển đất nước cho độc giả. Các ấn phẩm lý luận, chính trị, pháp luật được biên tập, xuất bản có chọn lọc, kết hợp chặt chẽ giữa tính lý luận và thực tiễn, dân tộc và thời đại… góp phần bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, định hướng dư luận, củng cố niềm tin xã hội trong điều kiện phát triển mới của đất nước.

Một ngành xuất bản hiện đại chắc chắn không thể phát triển đơn độc, mà phải vận hành trong một hệ sinh thái mở, đa nguồn lực, dưới sự lãnh đạo, định hướng phát triển của Đảng, sự quản lý, kiến tạo của Nhà nước, cùng sự tham gia chủ động của doanh nghiệp, cơ sở đào tạo và cộng đồng sáng tạo.

PGS.TS Vũ Trọng Lâm

Thứ hai, Nhà xuất bản không ngừng đẩy mạnh chuẩn hóa và số hóa toàn bộ quy trình hoạt động, xây dựng quy trình làm việc khoa học, đồng bộ và hiện đại; từng bước gia tăng hàm lượng số trong tất cả khâu công tác, từ khâu lựa chọn đề tài, biên tập, thẩm định, xuất bản đến phát hành và truyền thông. Việc ứng dụng công nghệ số trong quản lý và trong nghiệp vụ biên tập - xuất bản giúp giúp rút ngắn thời gian xử lý bản thảo, nâng cao năng suất và độ chính xác của xuất bản phẩm, tạo nền tảng cho quá trình chuyển đổi số toàn diện.

Thứ ba, tăng cường ứng dụng công nghệ số trong đẩy mạnh xuất bản điện tử, xuất bản số, đa dạng hóa loại hình và định dạng sách - từ sách in giấy truyền thống, sách điện tử (ebook), sách nói (audiobook) đến các sách đa phương tiện (multibook)… Đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà còn là phương thức để mở rộng khả năng tiếp cận tri thức, đáp ứng nhu cầu đọc mới của công chúng, đặc biệt là giới trẻ và người Việt Nam ở nước ngoài. Sự chuyển đổi này cũng góp phần nâng cao năng suất lao động, hiệu quả kinh tế và uy tín của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.

Thứ tư, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật chú trọng xây dựng hệ sinh thái xuất bản sách lý luận, chính trị - lịch sử hiện đại, truyền cảm hứng. Hệ sinh thái này không chỉ bao gồm chuỗi sản phẩm in và số, mà còn mở rộng sang các hoạt động nghiên cứu khoa học, giới thiệu và lan tỏa tri thức thông qua các nền tảng học tập và kho dữ liệu số, nhất là các tủ sách điện tử ngày càng đa dạng mà Nhà xuất bản đã xây dựng. Mục tiêu là tạo ra một không gian tri thức mở, nơi độc giả có thể tiếp cận, tương tác và tham gia vào quá trình hình thành, lan tỏa các giá trị tư tưởng của Đảng, của dân tộc Việt Nam.

Thứ năm, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ, biên tập viên, kỹ thuật viên có bản lĩnh chính trị vững vàng, trình độ chuyên môn cao, tư duy đổi mới và năng lực thích ứng với chuyển đổi số. Nhà xuất bản coi phẩm chất chính trị, đạo đức nghề nghiệp và tinh thần phục vụ sự nghiệp tư tưởng - văn hóa của Đảng là nền tảng trong mọi hoạt động. Đồng thời, chú trọng phát triển nguồn nhân lực mới có khả năng ứng dụng công nghệ hiện đại, nâng cao năng suất, chất lượng và sức lan tỏa của xuất bản phẩm, khẳng định vai trò tiên phong của Nhà xuất bản trong hiện đại hóa ngành xuất bản, góp phần truyền bá tư tưởng của Đảng và giá trị văn hóa dân tộc đến bạn đọc trong và ngoài nước.

Động lực quan trọng của phát triển văn hóa, con người và đất nước

- Một nền xuất bản, báo chí, truyền thông hiện đại chắc chắn không thể “đi một mình”. Theo ông, sự phối hợp giữa các thiết chế (nhà nước, doanh nghiệp, trường đại học, cộng đồng sáng tạo…) nên diễn ra theo hướng nào để tạo lực đẩy thật sự?

Một ngành xuất bản hiện đại chắc chắn không thể phát triển đơn độc, mà phải vận hành trong một hệ sinh thái mở, đa nguồn lực, dưới sự lãnh đạo, định hướng phát triển của Đảng, sự quản lý, kiến tạo của Nhà nước, cùng với sự tham gia chủ động của doanh nghiệp, cơ sở đào tạo và cộng đồng sáng tạo. Chỉ khi các thiết chế này cùng chung tầm nhìn, cùng chia sẻ trách nhiệm và lợi ích xã hội, ngành xuất bản mới có thể phát triển bền vững và thực sự trở thành một trụ cột của đời sống văn hóa, tư tưởng và tri thức quốc gia.

Trước hết, Đảng và Nhà nước giữ vai trò định hướng và kiến tạo. Đảng xác định rõ phát triển văn hóa, con người là nền tảng tinh thần và động lực phát triển đất nước; trong đó, xuất bản là một lĩnh vực trọng yếu để truyền bá tư tưởng, lan tỏa tri thức, củng cố nền tảng chính trị - văn hóa của xã hội. Nhà nước cần cụ thể hóa chủ trương ấy bằng cơ chế, chính sách mang tính kiến tạo, khuyến khích sáng tạo, liên kết và hội nhập; đồng thời đầu tư cho hạ tầng, dữ liệu, chuyển đổi số, tạo môi trường để xuất bản Việt Nam phát triển đúng định hướng.

Doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp công nghệ, in ấn và phân phối, phát hành, cần trở thành đối tác chiến lược của các nhà xuất bản, cùng phát triển chuỗi giá trị xuất bản hiện đại. Sự kết nối này không chỉ mang lại nguồn lực tài chính, công nghệ và mô hình kinh doanh sáng tạo, mà còn góp phần hình thành chuỗi sản xuất - lưu thông - tiêu dùng tri thức khép kín, nâng cao năng suất và sức lan tỏa của ngành.

Các trường đại học, viện nghiên cứu và cơ sở đào tạo chuyên ngành cần đóng vai trò là “vườn ươm” tri thức và nhân lực chất lượng cao cho ngành xuất bản. Việc liên kết giữa nhà xuất bản và cơ sở đào tạo, thực hành, nghiên cứu và ứng dụng công nghệ mới sẽ tạo nên đội ngũ nhân lực mới - có tri thức chuyên sâu, kỹ năng công nghệ và tư duy sáng tạo toàn cầu.

Cùng đó, cộng đồng sáng tạo - các tác giả, dịch giả, nhà nghiên cứu, nghệ sĩ, nhà thiết kế, độc giả… chính là nguồn năng lượng tinh thần của ngành. Khi họ được khuyến khích, được bảo hộ quyền tác giả và được tôn trọng, xuất bản sẽ trở thành không gian sáng tạo mở, nơi tri thức, văn hóa và giá trị Việt Nam được nuôi dưỡng và lan tỏa.

Tôi cho rằng, sự phối hợp giữa các thiết chế phải dựa trên nguyên tắc đồng hành - cộng hưởng - cùng phát triển, dưới sự định hướng của Đảng và sự kiến tạo của Nhà nước, cùng hướng tới mục tiêu chung là xây dựng ngành xuất bản Việt Nam trở thành một ngành công nghiệp văn hóa tri thức hiện đại, nhân văn, có năng lực cạnh tranh và sức lan tỏa quốc tế. Khi đó, xuất bản sẽ thực sự trở thành một động lực quan trọng của phát triển văn hóa, con người và đất nước trong kỷ nguyên mới.